«یخچال آقا رحیم» سنتی‌ترین یخچال زنجان/ تبدیل”بوزخانا” به انبار دام!
به گزارش خبرگزاری فارس از زنجان، «بوزخانا» در زبان ترکی به‌معنی محل نگهداری یخ یا به عبارت دیگر یخچال است. تاریخ ساخت بنا دقیقاً مشخص نیست و طبق گفته‌های برخی باغداران قدیمی منطقه، یخچال آقا رحیم یکی از چند یخچال سنتی حاشیه جنوبی شهر زنجان بوده که توسط شخصی به‌نام آقا رحیم در دوران پهلوی اول ساخته شده است.
پیش از رواج استفاده از یخچال‌های الکتریکی، در گذشته ساکنان شهر زنجان همچون بسیاری از مردم مناطق دیگر ایران از یخچال‌های سنتی برای نگهداری یخ استفاده می‌کردند.
در محدوده جنوبی شهر زنجان و مشخصاً در ساحل شمالی زنجان‌رود، چندین یخچال سنتی وجود داشته که بیشتر آنها امروزه تخریب شده و از بین رفته‌اند.
بوزخانا یا یخچال آقا رحیم یکی از معدود یخچال‌های سنتی باقی‌مانده است که امروزه در داخل یکی از باغ‌های خصوصی جنوب شهر زنجان واقع است.
این یخچال در گذشته از سه بخش تشکیل می‌شده که دو بخش آن با همدیگر ارتباط داشتند، در حال حاضر از یخچال قدیمی دو سالن بزرگ مرتبط با هم برجای مانده و از سالن سوم هم فقط بخش‌هایی به صورت مرمت و بازسازی شده باقی مانده است.
امروزه هر سه سالن کارکرد خود را از دست‌داده و به عنوان محل نگهداری احشام و انباری مورد استفاده قرار می‌گیرند و دو سالن اصلی بنا در جهت شرق به غرب ساخته شده و با یک در کوچک به همدیگر راه می‌یابند و سالن سوم که بخش اعظم آن تخریب شده در راستای شمالی جنوبی و در فاصله اندکی از دو سالن قبلی ساخته شده است.
مصالح استفاده شده در یخچال آقا رحیم، لاشه‌سنگ و ملاط آهکی در دیوارها و آجر در قسمت‌های بالاتر و سقف است و پوشش سقف بنا به‌صورت طاق قوسی است.
نوع و شکل طاق‌ها بیشتر به‌صورت هلالی است و در قسمت‌های فوقانی دیوارها در فواصل مختلفی پنجره‌هایی با طاق قوسی تعبیه‌شده است.
هر سه سالن به صورت فضاهای ساده مستطیلی شکل بودند که در گذشته محلی برای نگهداری یخ بوده‌اند. با توجه به نزدیکی به چشمه‌های آب حاشیه زنجان رود، ذخیره‌سازی یخ در این بناها به راحتی انجام می‌یافته است.
برای تهیه یخ، حوضچه‌هایی را که در پای دیوار سایه‌انداز احداث می‌شد، در شب‌های سرد زمستان تا سطح معینی از آب پر می‌کردند.
سرمای شدید شب‌هنگام، موجب یخ بستن آب این حوضچه‌ها می‌شد. مقدار آبی که در شب‌های بعد، بر روی این توده‌های منجمد هدایت می‌شد، به‌اندازه‌ای بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد کند.
به‌طور کلی، ارتفاع آب روی سطوح یخ قبلی، از چند سانتیمتر تجاوز نمی‌کرد و این کار آن‌قدر تکرار می‌شد تا قطر یخ‌ها، به‌اندازه عمق حوضچه‌ها می‌رسید.
پس از آن، یخچال‌داران، صبحگاهان، به جان یخ‌ها می‌افتادند و با پتک یا وسایل دیگر یخ‌ها را قطعه‌قطعه می‌کردند و هر قطعه را با غل و زنجیر به مخزن یخ منتقل کرده و به داخل گودال می‌ریختند.
با توجه به تخریب و از بین رفتن یخچال‌های سنتی شهر زنجان در چند دهه اخیر، یخچال آقا رحیم تنها یخچال سنتی برجامانده در شهر زنجان و از معدود یخچال‌های استان زنجان است و از ویژگی‌های مهم یخچال آقا رحیم معماری ساده و به‌کارگیری معماری سنتی ایرانی است.
به گفته مالک چند سال پیش دو سالن اصلی یخچال به محل نگهداری احشام تبدیل شده ولی امروزه کاربری خاصی ندارد و سالن سوم نیز پس از تخریب بخشی از آن و بازسازی تبدیل به انباری شده است.
به گفته روستاییان، بخش‌هایی از گنبد بنا توسط مردم محلی در گذشته مرمت شده است و از نظر هنر معماری و نیز دانش مهندسی، یخچال یکی از بهترین مصداق‌های دانش «انسان، طبیعت معماری» و تعامل انسان با رفتارهای طبیعت و عناصر طبیعی در فصول مختلف سال است.
یخچال آقا رحیم ثبت ملی شد
مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان زنجان در این باره گفت: استان زنجان جاذبه‌های گردشگری بسیاری دارد که برخی از آنها حتی معرفی هم نشده است.
امیر ارجمند از ثبت ۲۸ اثر تاریخی و فرهنگی این استان در فهرست آثار ملی طی سال گذشته خبر داد و گفت: این آثار شامل هشت اثر غیرمنقول شامل امامزاده ماهوری طارم، تکیه فاطمیه زنجان(واجد ارزش)، تکیه لطفعلی خان زنجان، سنگ نگاره گرده داغ زنجان، یخچال آقا رحیم زنجان، محوطه شهربانو ابهر (واجدارزش)، محوطه کهنه قبرستان خرمدره (واجد ارزش) و یخچال قلعه جوق ماهنشان است.
وی ادامه داد: ۶ اثر منقول نیز شامل پنجه علم نقره کتیبه دار تاریخ ۱۳۴۸ هجری قمری، پنجه علم برنجی کتیبه دار تاریخ ۱۲۵۲ هجری قمری، پنجه علم نقره کتیبه دار تاریخ ۱۲۳۴ هجری قمری، سکه فلوس مسی ضرب زنجان(مجموعه خصوصی)، سکه نقره ضرب دارالسعاده زنجان سال ۱۲۴۱(مجموعه خصوصی) و سنگ یادبود حمام حسینیه اعظم زنجان سال ۱۲۹۲ هجری قمری وقف حسینیه است.
مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان زنجان گفت: ۶ اثر طبیعی نیز شامل لاله های واژگون ماهنشان، دشت ریواس ماهنشان، درخت ارس شیلاندر زنجان، جنگل ارس جیش آباد طارم، جنگل ارس جمال آباد طارم و چشمه نمک خدابنده است.
وی افزود: هشت اثر ناملموس هم شامل فنون و مهارت ساخت صندوق (یخدان) زنجان، مهارت پخت فسنجان محلی طارم، مهارت پخت غذای چوپانی و عشایری سِرِن، فنون و مهارت رشته بری سنتی روستای چوپاق ایجرود، مهارت پخت غذای سنتی جغور بغور زنجان، مهارت پخت غذای سنتی اوماج آشی زنجان، بازی محلی و بومی آرادان گِشده روستای آقچی کند ابهر و گنجینه‌های انسانی نادره کاران میراث فرهنگی خانم نساء امینی روستای گلابر ایجرود است.
ارجمند تصریح کرد: با توجه به اهمیت ویژه مقوله ثبت آثار، برنامه‌ریزی‌های لازم برای ادامه این روند و تهیه پرونده‌های جدید از میان آثار شناسایی‌شده با ارزش نیز انجام‌شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان زنجان همچنین ابراز امیدواری کرد: با ثبت این بناها در فهرست آثار ملی کشور به‌عنوان شناسنامه و هویت تاریخی این منطقه، گامی مهم در پیشبرد اهداف سازمانی برداشته شود.
انتهای پیام/73005/م
