قم از زمره شهرهای تاریخی ایران است که این اقبال را داشته که دارای تاریخ از قرون اولیه اسلامی باشد.(کتاب قم نگاشته شده در ۳۸۷ق به عربی) این سنت در دوره صفوی با نگارش «خلاصه البلدان» ادامه یافته است. در دوران قاجار و به طور خاص ناصرالدین شاه این سنت به شکوفایی رسید. به ویژه این که اعتماد السلطنه وزیر انطباعات(تقریبا مقامی همچون وزیر ارشاد و فرهنگ اسلامی) از فضلای محلی ایران خواسته بود که رسالههایی درباره شهرشان برای مرآت البلدان(دانشنامه کشوری) بنویسند.
در گذشته شهرها به شدت کوچه محور بودند و به رغم وسعت کم هر محله ، با کوچه خاص خود معروف بود و مردم آن منطقه نیز خود را با نام کوچه خاص می شناختند و به دیگران معرفی می کردند. اما امروز با گسترش شهرنشینی و توسعه شهرها، این هویت های کوچک نیز توسعه یافت و جای خود را به محلات و بلوارها و مناطق داد.
در زمان صفویه شهر قم از نظر شهرنشینی رو به گسترش رفته و در زمان فتحعلی شاه مجدداً آبادی و توسعه قم شروع گردید، تا اواخر قارجاریه شهر قم از ده محله بزرگ به نامهای محله آستانه، محله عشقعلی، محله الوندیه، محله چهارمردان، محله سیدان، محله سنگ بند، محله موسویان، محله مسجد جامع، محله باغ پنیه و محله اسحاقیه و نیز محلًه چهل اختران تشکیل میشد. این محلهها خود به چند محله فرعیتر تقسیم میگردند. و سر انجام امروزه این شهر مذهبی که سابقه طولانی شهر نشینی را در تاریخ فلات مرکزی ایران بر دوش دارد،میرود تا به یک شهر قدرتمند مذهبی و سیاسی تبدیل گردد.
مرحوم آیة الله سید محمود روحانی تولیت و پیشنماز مدرسه “مرحوم آقا ” حاج سید صادق مجتهد قمی
گذرهای تاریخی قم ، یا «سَواتی»ها
و یا به عبارت و ریشه عربی و اصلی آن ” ساباط ” اینگونه تعریف شده است: «در کوچههای قدیم بخشی از کوچه که روی آن پوشیده بود و معمولا اتاقی روی آن ساخته بودند. این کلمه از کلمه «ساباط» عربی گرفته شده است.»
ساباط نیز این معانی را دارد: « دالان، راهرو پوشیده، سقفی که در زیر آن معبر ورود به خانه و سرای باشد.»
ممکن است این کلمه با ورود عرب های اشعری یمنی تبار به قم در این شهر متداول شده باشد و سپس در گذر زمان به سواتی(منسوب به ساباط) متحول شده باشد. چه این واژه در کتاب قم نیز به شکل اصلی – و گویا به معنای سایبانی که برروی چوب با درخت مو ساخته میشود – وجود دارد. هرچند اصل سازه میتواند ایرانی باشد و تنها نام آن ریشه عربی داشته باشد. این واژه دیگر میان مردم قم متداول نبوده و جزو کلمات فراموش شده بشمار می آید.
گذرها یکی از شاخصههای شهر ایرانی بهویژه در مناطق کویری و گرمسیری بوده است. گذرهای تک مغازهای هم وجود داشت. از نمونه گذر تک مغازهای گذری بود که در محله «کوچه نوِ» باغ پنبه وجود داشت
این گذر بعدها تخریب شد.
مغازههایی که در زیر گذر وجود داشت بیشتر بقالی یا عطاری بود. در گذرهای چند مغازهای، نانوایی، قصابی، سبزی فروشی، میوه فروشی، قهوهخانه، حمام، حلوایی و دیگر مغازهها حتی مسجد و تکیه هم وجود داشت. اما غلبه با مغازههایی بود که اشاره کردم. طاق این گذرها به صورت گنبدی یا آنچه قمیهای قدیمی میگویند «چشمهای» بود. اگر گذر طولانی بود طاق میانی بزرگتر و بلندتر بود. اما در گذرهای کوچک، طاقها اندازه یکسان داشت. گذرها در تابستانِ گرم و خشن، هوای فوق العاده مطبوعی داشت. جریان باد گرم در مسیر به هوای خنک تبدیل میشد. همچنین در فصلهای سرما گذرها از بارش برف و باران مصون و پناهی برای مردم محل و خریداران ، از گزند باران و برف و سرما هم بودند.
ازجایگاه و نظر اجتماعی گذر محلی برای اجتماع محلی و آگاه شدن مردم محل از احوال یکدیگر هم بود. همچنین پاتوقی برای بزرگ یا پهلوان یا ریش سفید و ….هم بود. گذرها محل تفریح و درد دل کردن و حل اختلاف و معامله و همکاری برای جشنها و عزاداریهای دینی و معمولی هم بشمار می آمد. گذرها نقش پر رنگی در «هویت بخشیِ» ساکنان محل و طبعا جلوگیری از بسیاری از مفاسد و جرایم – و آنچه امروز ناهنجاریهای اجتماعی میگوییم- داشت. چون برخلاف مثلا قهوهخانه که این خصوصیات را هم داشت، جمع شدن در زیر گذر لزوما هزینهای مالی برای کسی ایجاد نمیکرد.
با تاسف فراوان این سازه های پُرارزش در چند دهه اخیر در سرتاسر ایران از جمله قم با بیمهری گسترده و حتی با خشونت غیر موجهی روبهرو شده است. به نظر نگارنده گذر از سازههای «دوران گذشته» بشمار نمی آید! در حالیکه این سازه ها را باید از ارزشهای بینظیر و بیبدیل معماری ایرانی به شمار آورد. بر این دیدگاهم که این سازه باید در معماری امروز حتی در مناطق غیر تاریخی شهرهای ایران از جمله قسمتهای نوساز قم تعریف مجدد و اجرا شود. به این شیوه که با تعریف و تقسیم تمام شهر حتی در قسمتهای رو به گسترش به واحد «محله»(طبق تقسیمبندی درست تاریخی) در هر محلی گذری با خصوصیات تاریخی آن اجرا گردد. جز آن گذرهای تاریخی و قدیمی نیز باید بازسازی شود. تعبیر نگارنده از گذر «سازۀ همیشه مانا» است ، و باید در فرهنگ شهر نشینی نوین ایرانی به عنوان میراث زیبای هنری پیشینیان ما ، دوباره سازی شود.
گذرها هرکدام نامی داشتند. پارهای هم بینام بودند. نحوه نامگذاری متفاوت بوده است. نام تعدادی برگرفته از سازندۀ آنها بود. برروی شماری از آنها نام محلی که گذر در آن قرار داشت، مینهادند. پارهای هم نام بزرگ یا پهلوان یا روحانی محل برخود داشت. تعدادی نام امامزاده یا تَکیه/حسینیه یا مسجدِ محل یا نام صاحب مغازه زیر گذر( اگر تک مغازهای بود) یا نام کاسب شاخص گذر را بر خود داشتند. در خصوص علت نامگذاری گذرهای قم تا کنون تحقیقی صورت نگرفته است و اگر هم در زمان کنونی عزم بر تحقیق باشد، شاید به علت از بین رفتن منابع شفاهی آن(در گذشت کهنسالان) نتوان وجه تسمیۀ تمام آنها را به دست آورد. هرچند احتمال دارد دلیل نامگذاری تعدادی از آنها ممکن باشد. به هر حال باید با بررسی منابع تاریخی و اسناد موجود و رجوع به کهنسالان، علت نامگذاری گذرها را تا حد امکان به دست آورد.
مرحوم آیة الله العظمی سید محمد روحانی
گذر حاج حسین، گذر صادق،گذر گنجی، گذر دایی عابدین، گذر شاه حمزه، گذر شاهزاده ناصر ، گذر قلعه، گذر خان، گذر جدًا، گذر حاج شعبانعلی، گذر شادقلی خان، گذر باغ پنبه،….. یادگار کهن این ساباط ها و یا « سازه های مانای شهر تاریخی و کهن قم » بشمار می آیند.
نام «گذر قلعه» در قم احتمالاً به دلیل وجود یا نزدیکی به قلعهای تاریخی در این منطقه به این نام شناخته شده است. در بافت تاریخی قم، به ویژه در محله چهارمردان، گذر قلعه قرار دارد که به خانه تاریخی حاج علی خان زند دسترسی دارد. این خانه متعلق به دوره قاجار است و در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
اگرچه اطلاعات دقیقی درباره وجود قلعهای در این منطقه در دسترس نیست، ممکن است نام «گذر قلعه» به دلیل نزدیکی به این خانه تاریخی یا ویژگیهای خاص این منطقه انتخاب شده باشد.
روز پنجشنبه ١٥ مهرماه ١٤٠٤ شمسی پگاهان برای عتبه بوسی بانویی بزرگ و از نسل پاک رسول الله صلًی الله علیه و آله ، دخت امام و خواهر معصوم و عمًه والا تبار نهمین امام علیهم السلام ، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام ، به همراه
حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ مصطفی مرسلی روحانی خدمتگزار و مردمی که دست و زبان و سلولهای پیکر خویش را در راه خدمت به مردم و نیازمندان و تشویق خدمتگزاران سلامت و مساجد و حسینیه ها بهره گرفته است و نیز تعدادی دیگر از شخصیت های خدوم دینی و اجتماعی ، گام به عشً اهل بیت علیهم السلام نهاده و پس از زیارت و بهره از معنویات این بزرگ بانو که طبق روایات با وجود این معصومه والا مقام ، دری از درهای بهشت از قم گشوده می شود ، رو به سوی میعادگاه هایی که برون رفت آن خدمت به زائران حضرت أباعبد الله علیه السلام ، و نیز بیماران و درمندان گوناگون از اوتیسم گرفته تا دهها بیماری های دیگر نیازمندان ، در استان قم و جز این های آن ، جلسات و رایزنی هایی را انجام دادیم.
ظهر گاهان پس از انجام فرائض و دمی استراحت ، در معیت دوست برادر ارجمند و فاضل حاج سید محمد روحانی که از تبار خاندان والای روحانی ، خاندانی که از ذریه
مشهور به «مرحوم آقا » بزرگ خاندان روحانی قم و نیای مرحوم آیة الله حاج سید صادق حسینی مجتهد قمی (متوفای ١٣٣٨ ق ) بنیانگذار علمی این خاندان و از فحول امامیه ، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و میرزای اول در نجف أشرف و سامراء و از اکابر مدرسین و مراجع حوزه علمیه قم دوران خود ، “اواخر قاجار” که مدرسه و مسجد کهن و زیبا و بزرگی در محلًه سلطان محمد شریف قم که اکنون به «گذر قلعه» شهرت دارد ، روی نهادیم.
از آنجا که افتخار دامادی مرحوم آیة الله العظمی حاج سید محمد روحانی را داشته و بدان افتخار می ورزم ، به همراه حجج اسلام مرسلی ، انصاری ، سیبویه ، یزدانی ، سید محمد هادی روحانی ، و دیگر اعزًه برای نخستین بار به سوی این منطقه و اصطلاحا “گذر” حرکت نمودیم تا که به خانه های کهن حاج میر آقا و یا به نقلی سید حمزه ، که از تبار جبل عامل لبنان و از عمو زاده های تولیت حرم حضرت معصومه “ع” ( خاندان متولی باشی) بودند که ابتدا برای زیارت و سرانجام اقامت به همراه خانواده خود از “کَرَکْ نوح ” جبل عامل به قم آمدند ودر محلًه حضرت سلطان محمد شریف ساکن شدند و نسلی خدمتگذار و مبارک را از خود بجای نهاد که تا کنون برکات این خاندان بر حوزه های علمیه سایه سار است.
خانه هایی کهن و زیبا و با روح و سراسر معنویت که از در و دیوار و اتاق ها و آب انبارها و زیر زمین های آن همچون منبعی از انرژی ، فضا را در بر گرفته بود!
خانه هایی که نزدیک به شش نسل از بزرگان حوزه قم و نجف در آن دیده به جهان گشوده و پس از سال ها خوشه چینی از اکابر علمای حوزه های نجف و سامراء و قم ، سرانجام خود به پرتو افشانی علم و گسترانیدن سفره های علمی از فقه و اصول و نیز اخلاق و گاه فلسفه ، چراغ راه صدها ستاره فروزان دیگر دوران های خود شدند و علم آموختگان آنان ، هم اکنون هرکدام خود مشعلدار فقه و اصول حوزه های نجف أشرف و قم بشمار می آیند.
از میان خیابان ها و بلوارهای تازه ساز قم ، گام به بافت کهن و قدیم قم ، نهادیم ! از کوچه محله های باریک و گاه حلزونی آن عبور کردیم ! و تو گویی که با گام نهادن در این گذر ، به حدود دو قرن پیش بازگشته ایم!
با مردم اصیل قم و سنت های زیبای احترام آنان به تازه واردان ، به ویژه سلام کردن آن ها به رهگذران ، و شنیدن لهجه های اصیل این دیار ، یعنی قم پایدار و مقاوم در طول تاریخ بیش از دوازده قرنی خود از دوران سکونت نیای پر افتخارمان ، اشعریان یمن که با حضور خود در این سرزمین ، نخستین کوره و پایتخت شیعه در قرن دوم هجری را بنیان نهادند و از آن هنگام در مقابل ظلم و ستم حکومت عباسیان پایا و محکم ایستادند و در مخالفت با حاکم ظلم پیشه عباسیان ، فریاد « أیًها القاضی بِقُم ! قد عَزَلناکَ فَقُمْ » را ندا داده و وی را از آن بیرون راندند! روبرو شدیم!
گام به خانه های نیای “مرحوم آقا ” ، حاج سید صادق مجتهد قمی ( ١٢٥٥- ١٣٣٨ ق) ، سید حسین ، میرزا زین العابدین ، میرزا أسْد الله “برادر میرزا زین العابدین ” ، که سپس این خانه زیبا و کهن به بیرونی کوچک فرزند ایشان “مرحوم آقا” یعنی سید صادق مجتهد قمی تغییر یافت .
پس از رحلت این بزرگ ، این خانه سهم الارث مرحوم آیة الله میرزا محمود روحانی
قرار گرفت و ستارگان بزرگی همچون آیات سید محمد روحانی و برادرشان سید صادق روحانی و دکتر سید مهدی روحانی دیگر فرزند این خاندان و همشیره آنان ، متعلًقه مرحوم آیة الله سید موسی مازندرانی از شاگردان مبرز مرحوم آیة الله سید أبو الحسن اصفهانی صاحب کتاب ” ” الدًرهم و الدًینار” که رساله ای فقهی ـ اقتصادی است و اهمیت آن در تعیین معیارهای شرعی پول و ارتباط آن با احکام عبادات و معاملات جلوهگر میشود، بشمار می آید.
سپس به خانه ای دیگر و گسترده تر از آن در روبروی خانه مرحوم آقا ، که از آنِ مرحوم سید ابراهیم حسینی “سادات روحانی” گام نهادیم و زمانی درنگ کرده
و از فضای روحانی و زیبای آن بهره و انرژی دریافت نمودیم.
لحظاتی در این خانه ها درنگ کرده و سلولهای ذهن خود را به سالها پیش
بازگرداندیم ، و گوش های خود را به برگرفتن از انرژی موجود در فضای جهان !
آن هم چنین فضایی که سرتاسر آن پژواک
صدای قرآن و ورق زدن کتاب ها و نجوای نمازهای شب و هزاران حرکت زیبای دیگر است ، همه در گوشم طنین انداز بود!
در کنار این خانه ها و در ده قدمی آن مسجد و مدرسه مرحوم آیة الله سید صادق مجتهد قمی مشهور به روحانی قرار دارد که ساعتی را نیز در این دو فضای زیبا ، که با معماری هنرمندانه دوران قاجار و شبستان و ستون های راستای آن که نزدیک به دو قرن این سازه را به دوش کشیده و حتما صدها سال دیگر پابرجا مانده و نوستارگان مشغول به تحصیل در آن ، آینده درخشانی را برای خود و خدمت به مکتب اهل بیت علیهم السلام را خواهند ساخت.
زیرا مکانی و جایگاهی که ” أُسًسَ علی التًقوی ” بنا نهاده شده باشد ! تا جهان و خورشید فروزنده باشد ! آن هم تابناک و فروزنده خواهد ماند.
لحظاتی در این فضای نورانی مدرسه درنگ نموده و گام در فضای شبستان و محراب و نیز مکانی که بنا بر شهرت تاریخ و شهادت کهنسالان محلًی ، مکان مبارک حضور حضرت ولی عصر «عج» و دیدار با “مرحوم آقا ” است را توفیق درک یافته
و سرانجام ، سبک بار و سنگین گام ! در حالی دل یارای ترک این مکان را نداشت ! اما … این مسجد و مدرسه و خانه ها و گذر قلعه را ترک کرده و امید آن دارم که
با سویدای دل دو باره و بار باره باز در این مکان ها گام نهم ! انشاء الله
* خادم افتخاری اعتاب مقدسه عراق و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران
