recive – رسول سلیمی: نفوذ فزاینده ترکیه در عراق و سوریه در سال ۲۰۲۵، مانند موجی است که از دشتهای کردستان به سوی دمشق و بغداد سرازیر شده، و با ابزارهای متنوعی مانند عملیات نظامی، پروژههای اقتصادی و دیپلماسی فعال، ترکیه را به عنوان بازیگری کلیدی در برابر تهدیدات حزب کارگران کردستان و دولت اسلامی عراق و شام قرار داده است. این نفوذ، که از سال ۲۰۲۴ با سقوط رژیم بشار اسد و تغییرات ژئوپلیتیک خاورمیانه شدت گرفته، ترکیه را به جایگزینی تدریجی نفوذ ایران در ابعاد سیاسی (مانند حمایت از دولتهای محلی) و اقتصادی (مانند تجارت و زیرساختها) تبدیل کرده است.
گزارش مؤسسه بروکینگز نشان میدهد که ترکیه با عملیات ضد حزب کارگران کردستان در عراق (از جمله ۴۱۱ هزار بشکه تولید اضافی در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC+) برای پوشش هزینهها) و حمایت از هیئت تحریر الشام در سوریه، نفوذ خود را افزایش داده، در حالی که ایران با کاهش حمایت از اسد، نفوذ خود را از دست داده است.
اما سابقه نفوذ ترکیه به دهه ۱۹۹۰ بازمیگردد، زمانی که عملیات ضد حزب کارگران کردستان در عراق آغاز شد، چه آنکه در ۲۰۲۵، با انحلال حزب کارگران کردستان، ترکیه به سمت نفوذ سیاسی-اقتصادی شیفت کرده است. پروژه راه توسعه، که از بندر فاو (بزرگترین در خاورمیانه، ظرفیت ۹۰ لنگرگاه، تکمیل ۲۰۲۵) تا مرز ترکیه میرود، با حمایت قطر و امارات، جایگزین نفوذ ایران شده و عراق را به هاب ترانزیتی تبدیل میکند. اما این نفوذ چه اهدافی را دنبال می کند؟
نفوذ ترکیه در عراق: جایگزینی تدریجی ایران با ابزارهای امنیتی و اقتصادی
در عراق، نفوذ ترکیه مانند جریانی آرام اما مداوم است که از مرزهای شمالی به قلب بغداد نفوذ میکند، و در ۲۰۲۵، با عملیات ضد حزب کارگران کردستان و دولت اسلامی عراق و شام، ترکیه را به عنوان جایگزین اصلی نفوذ ایران در ابعاد سیاسی و اقتصادی قرار داده است. از سال ۲۰۲۴، با سقوط اسد در سوریه و تغییرات ژئوپلیتیک، ترکیه با ابزارهای متنوعی از جمله، دیپلماسی فعال (توافق امنیتی با بغداد در آوریل ۲۰۲۴)، و پروژههای اقتصادی مانند راه توسعه (۱۲۰۰کیلومتر از بندر فاو تا مرز ترکیه، هزینه ۱۷ میلیارد دلار، با فاز اول تکمیل تا ۲۰۲۸، برابر توافق آوریل ۲۰۲۴ با قطر و امارات)، نفوذ خود را گسترش داده است. این پروژه، که بندر فاو را (با ظرفیت ۹۰ لنگرگاه، بزرگترین در خاورمیانه، تکمیل تا پایان ۲۰۲۵) به اروپا متصل میکند، عراق را به هاب ترانزیتی تبدیل میکند و تجارت را از ۳۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ به ۵۰ میلیارد دلار در سال۲۰۳۰ میرساند، و جایگزین نفوذ ایران شده است.
این در حالی است که ترکیه با حمایت از دولت محمد السودانی، حزب کارگران کردستان را “سازمان ممنوعه” اعلام کرد (یادداشت تفاهم آوریل ۲۰۲۴)، و پایگاه باشیکا ( شمال عراق) را به مرکز آموزش مشترک تبدیل کرد تا نفوذ ایران را کاهش داد. اهداف ترکیه از این سیاست ها شامل مهار حزب کارگران کردستان و دسترسی به بازار عراق (ظرفیت تجارت ۳۰ میلیارد) بود. در ابعاد اقتصادی، راه توسعه، جایگزین نفوذ ایران شده و عراق را از وابستگی به ایران رها میکند. ترکیه با عملیات ضد داعش، امنیت را تضمین میکند و با دولت منطقهای کردستان عراق تعادل ایجاد میکند.
در ابعاد سیاسی اما، ترکیه با بازدید اردوغان از بغداد، ۲۶ توافق امضا کرد، از جمله توافقی امنیتی علیه حزب کارگران کردستان، تا بتواند نفوذ ایران را با حمایت از سنیها (موصل) تعدیل کند. اهداف ترکیه از این اقدام، امنیت مرزها (مهار حزب کارگران کردستان) و نفوذ سیاسی (حمایت از دولت مرکزی) بود تا راه توسعه، عراق را به اروپا متصل کرده و جایگزین نفوذ ایران کند. ترکیه با ابزار دیپلماسی، جایگزین ایران در کردستان شده و با عملیات ضد داعش، امنیت را تضمین میکند. تحلیل «شورای روابط خارجی» میگوید ترکیه با محاسبات عقلانی یعنی دسترسی به بازار ۳۰۰ میلیارد دلاری عراق و ادراک رفتاری و شناخت حزب کارگران کردستان به عنوان تهدید وجودی، نفوذ خود را دو برابر کرده، اما ریسک تنش با ایران بر سر وجود یا حذف حشدالشعبی همچنان وجود دارد. این نفوذ، عراق را از وابستگی به ایران به سمت ترکیه سوق میدهد.
نفوذ ترکیه در سوریه: جایگزینی ایران با ابزارهای نظامی و سیاسی
در سال ۲۰۲۵، ترکیه از نهادهای منطقهای بهویژه سازمان همکاری اقتصادی (ECO) به عنوان اهرمی برای نفوذ در عراق استفاده میکند. بر اساس گزارش مرکز مطالعات استراتژیک آنکارا (۲۰۲۵)، توافقهای ترانزیتی جدید از طریق ECO تجارت دوجانبه با اقلیم کردستان عراق را تا ۴۰ درصد افزایش داده و نهادهای مرزی را تقویت کرده است. در مقابل، ایران با استفاده از سازمان همکاری شانگهای (SCO) به دنبال تأثیرگذاری در معادلات منطقه است. دادههای مؤسسه صلح آمریکا نشان میدهد عضویت ایران در شانگهای، نفوذ این کشور در قزاقستان را افزایش داده، اما ترکیه با سرمایهگذاری ۲ میلیارد دلاری در پروژههای آموزشی و زیربنایی در ازبکستان و ترکمنستان، به دنبال خنثیسازی این نفوذ است.
در عراق هم، عملیات نظامی ترکیه علیه حزب کارگران کردستان (PKK) تحت عنوان “عملیات چنگال-شمشیر” (۲۰۲۴-۲۰۲۵) بر اساس محاسبات دقیق هزینه-فایده صورت گرفته است. دادههای مؤسسه بروکینگز نشان میدهد این عملیات تهدیدات امنیتی را کاهش داده، اما موجب تنش با دولت منطقهای کردستان عراق شده است.
در سوریه اما، حمایت ترکیه از گروههای مخالف از جمله هیئت تحریر الشام، با وجود هزینههای سیاسی قابل توجه، بر اساس محاسبات استراتژیک صورت میگیرد. گزارش شورای روابط خارجی نشان میدهد این حمایتها نفوذ نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) را کاهش داده و دسترسی ترکیه به بازار ۱۵ میلیارد دلاری سوریه را فراهم کرده است. بر اساس تحلیل مرکز مطالعات سیاسی آنکارا (۲۰۲۵)، ادراک رهبران ترکیه از PKK به عنوان تهدید وجودی محرک اصلی سیاستهای این کشور در منطقه است. سخنرانی اردوغان در آوریل ۲۰۲۴ و تأکید بر ماهیت “تروریستی” این گروه، منجر به انعقاد توافقهای امنیتی با بغداد در سال ۲۰۲۴ شد.
در سوریه، ادراک ترکیه از SDF به عنوان بازوی PKK در سوریه (بر اساس اظهارات فیدان، وزیر خارجه ترکیه در فوریه ۲۰۲۵) موجب تداوم عملیات نظامی این کشور در شمال سوریه شده است. در مجموع نفوذ فزاینده ترکیه در عراق و سوریه با استفاده از ابزارهای نظامی و اقتصادی در سال ۲۰۲۵ به یکی از واقعیتهای ژئوپلیتیک منطقه تبدیل شده است.
با این حال، چالشهای متعددی از جمله وجود گروههای مقاومت و رقابت فزاینده ایران و روسیه، پایداری این نفوذ را با تردید مواجه کرده است. اگرچه ثبات خاورمیانه در گرو تعادل قوای منطقهای و توجه به منافع تمام بازیگران است، و ترکیه در سال ۲۰۲۵ به یکی از بازیگران کلیدی در شکلدهی به این تعادل تبدیل شده است.
۲۱۳/۴۲
