پیشتر به شکلی گذرا سابقه و اهداف برنامهای ملی به نام هفته کتاب را مرور کردم و حال میکوشم بر اساس مولفههای اساسی تعریف شده، به ارزیابی بپردازم.
شمول حداکثری
هنوز برنامههای هفته کتاب آنچنان که باید و شاید شمول و دربرگیری کافی نیافته است و شاهد تبدیل کتابخوانی به یک «مسئله و دغدغه» نه در سطح عمومی، که حتی در مقیاس حاکمیتی نیستیم و این برنامه به شکل گسترده و نهادینه در بخش عمومی و دولتی نیز دارای پایگاه مستحکمی نشده است. آنچه با عنوان برنامههای هفته کتاب در بخش عمومی، سازمانها و نهادهای سه قوه، نیروهای نظامی و انتظامی، بانکها و موسسات اقتصادی، کارخانجات و بخش صنعت، بازار و اصناف و بخش تجارت و بازرگانی و حتی در وزارتخانههای مختلف در زیر مجموعه دولت مشاهده میشود، چندان گسترده و زیربنایی نیست. این اتفاق حتی در داخل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم قابل مشاهده است؛ به این معنا که شما در معاونتهای مطبوعاتی، هنری، قرآنی و سینمایی وزارت ارشاد و یا سازمانهای تابعه آن در اوقاف، فرهنگ و ارتباطات اسلامی، حج و زیارت، بنیاد پویانمایی، بنیاد بازیهای رایانهای، کانونهای فرهنگی مساجد و … کمتر نمودی از برنامههای کتابمحور در این ایام مشاهده میفرمایید و چه بسا اصلا مدیران و کارشناسان و کارمندان آن معاونتها و سازمانها از اینکه در هفته کتاب به سر میبریم و جا دارد ایشان به عنوان متولیان فرهنگ در این روزها مصروف و معطوف ترویج کتاب و مطالعه باشند بیخبرند. (نهاد کتابخانههای عمومی به دلیل آن که اساسا سازمانی خاص کتاب و کتابخوانی است، از این منظر در میان زیر مجموعههای وزارت ارشاد یک استثنا است.)
واسپاری و کاهش تصدیگری
با وجود تلاشهای مدیران فعلی و سابق و اسبق، همچنان تعداد قابل توجهی از برنامههای اصلی هفته کتاب در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و در ستاد این برنامه که ذیل آن معاونت تعریف شده برنامهریزی میشود و با بودجه این معاونت اجرا میگردد. در حالی که هدف اصلی و اولیه فرهنگسازی و تشویق و ثبت برنامهها توسط وزارت ارشاد و طراحی و اجرای آن توسط دیگر بخشهای دولتی و خصوصی به ویژه تعاونیها، تشکلها و نهادهای مدنی است.
این موضوع که هنوز هفته کتاب رویدادی دولتی و وزارت ارشادی است، میتواند علل گوناگونی داشته باشد که عدم رغبت مدیران دولتی به تعامل با دیگران، (حتی با ادارات دیگر سازمان خود و چه برسد با بخش خصوصی و مدنی) یکی از آن و کندی و ناچابکی نظام اداری و قواعد دست و پاگیر و ترس از مواجهه با پروندههای نظارتی از دیگر دلایل است. بهطور کلی باوری محکم و ریشهداردر نظام اداری وجود دارد که کاری نکردن بهتر از کار جدید و تجربه ناشده و نامعمول است.
کاربردی بودن و پرهیز از نمایش
مقوله دیگر نمایشی شدن بخشی از آداب این رویداد است. هفته کتاب به آیینی تبدیل شده که شامل مناسکی است. مناسکی که تنها جنبه تمثیلی و نمایشی دارند و انتظار کاربرد و تاثیر از آن نمیرود. رویکرد نمایشی و آیینی به برنامههای هفته کتاب در برخی ارکان آن قابل مشاهده است. معمولا دو ماهی قبل از برپایی هفته کتاب، اعضای شورای سیاستگذاری و دبیر و رئیس این برنامه از سوی وزیر ارشاد معرفی میشوند. شورای سیاستگذاری که متشکل از چهرههای فرهنگی شناخته شده در کنار چند مدیر اداری وزارت ارشاد هستند. علیالقاعده این افراد باید برای برنامههای این هفته سیاستگذاری کنند اما در عمل جلسات شورا از سه چهار جلسه صوری و فرمایشی که در آن بحثهای کلی و مبنایی مطرح میشود فراتر نمیرود و در برخی از دورهها که مدیران از ریشه اعتقادی به دخالت دیگران در برنامههای خود ندارند، برپایی جلسات شورای سیاستگذاری تنها به یک جلسه معارفه و تقدیم احکام محدود میماند و به نحو مضحکی صوری بودن آن علنی میشود.
همینطور جلسه دیگری که معمولا با تشکلها و انجمنهای فرهنگی در هر دوره برپا میشود اما معمولا این جلسات پس از دو یا سه بار رها میشود و حرفها در حد کلیات و مقدمات و انتقادات عمومی و چند دقیقه فرصت صحبت برای هر تشکل باقی میماند و عملا این نهادها نقش تعیینکننده و محوری در سیاستگذاری، برنامهریزی و ارزیابی هفته کتاب نمییابند.
واگذاری و تعامل یا نهادهای مدنی و انجمنهای فرهنگی
هفته کتاب موفق رویدادی کاملا مردمی و متکی به جامعه مدنی است. با همان رویکرد آیینی و تمثیلی یک ماه قبل از هفته کتاب از برخی با انجمنها و اصناف خواسته میشود پیشنهادات خود را برای هفته کتاب اعلام نمایند. البته معمولا نه فرصتی برای آن پیشنهادها وجود دارد و نه بودجهای. برای همین تشکلها و انجمنها بسته به حسن رابطه با ارشاد و توان مالی خود یک یا چند برنامه را که از پیش مد نظر داشتهاند اجرا میکنند و برخی هم میتوانند بابت آن برنامهها کمکهایی از وزارت ارشاد دریافت نمایند.
در کل معمولا میزان نقشآفرینی انجمنها و تشکلها و به طور کلی بخش غیر حاکمیتی و جامعه مدنی در هفته کتاب نهادینهناشده، اندک، در سطوح پایین و اجرایی و در حد کارگزاری و پیمانکاری است و از این بُعد میتوان گفت هفته کتاب طی این شصت سال چندان به این هدف خود دست نایافته است.
