مسجد گوهرشاد؛ گوهر ماندگار حرم رضوی
به گزارش خبرگزاری فارس از مشهد به نقل از آستان نیوز، در منابع تاریخی از گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ میرزا به‌عنوان بانی این مسجد در قرن نهم هجری یادشده است. بنایی که با ۶۰۰ سال قدمت، به همت متولیان و بانیان بسیاری تاکنون پابرجا مانده و وقایع مختلفی چون برگی از تاریخ در دل این بنا ثبت و ضبط گردیده است. بنایی که استواری آن مرهون زحمات کسانی است که شاید بی‌نام‌ونشان دستی بر حفظ تک‌تک خشت‌ها و کاشی‌های آن داشته‌اند.
به مناسبت سالروز آغاز ساخت مسجد گوهرشاد، سیر تاریخی مرمت این مسجد باشکوه را همراه با مهندس سعید مهرپویا، معمار و پژوهشگر سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر رضوی به‌اختصار به شرح ذیل مرور می‌کنیم.
دلیل ساخت مسجد گوهرشاد
به گفته او و طبق اسناد تاریخی، شاهرخ‌میرزا همسر گوهرشاد، یکی از پسران امیر تیمور گورکانی بود. پس از مرگ تیمور، میران‌شاه یکی از پسران او در حمله‌ای به ولایت توس، ویرانی‌ها و خون‌ریزی‌های بسیاری را به بار آورد، به‌طوری‌که بازماندگان این واقعه، توس را ترک کرده و به سناباد قدیم مهاجرت می‌کنند و در جوارِ فرزند رسول خدا (ص) پناه می‌گیرند. پس از به قدرت رسیدن شاهرخ‌میرزا، او تصمیم به آبادانی دوباره توس می‌گیرد اما اهالی آن رغبتی به بازگشت پس‌ازآن فاجعه شوم نداشتند؛ پس شاهرخ که فردی هنردوست و نیکو قریحه بود و ارادتی به خاندان پیامبر اسلام (ص) داشت، عزم آبادانی مشهد می‌کند.
معمار و پژوهشگر سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر رضوی ادامه داد: وجود مسجد جامع، کاروانسرا، مدرسه، بازار، حمام و ارگ حکومتی نشانه رونق شهر بوده است و در دوران شاهرخ این‌گونه بناها در مشهد ساخته می‌شود. به تعبیری ساخت این ابنیه در مجاورت بقعه شریف رضوی در آن دوره را می‌توان آغازی بر مدنیت و تکوین ساختار شهری مشهد دانست.
مهرپویا درباره سبک معماری و هنرهای به‌کاررفته در این بنا توضیح می‌دهد: مسجد جامع گوهرشاد به همت همسر شاهرخ، گوهرشاد آغا و به معماری قوام‌الدین شیرازی از معماران بنام عصر تیموری به سبک چهار ایوانی ساخته‌شده است و دارای مجموعه‌ای از ممتازترین و نفیس‌ترین آثار هنری و معماری خط و کاشی‌کاری است. این مسجد به‌جز چهار ایوان باشکوه که مهم‌ترین آن است، شامل صحن، هفت شبستان و دو گلدسته است که وجود محراب بسیار زیبا از جنس سنگ مرمر و در میان مقرنس‌های دلربا و کتیبه‌ای به خط بایسنقرمیرزا فرزند شاهرخ در ایوان قبلۀ مسجد موسوم به ایوان مقصوره از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مسجد به شمار می‌رود که هر نمازگزار و بیننده‌ای را شیفته شکوه و زیبایی خود می‌کند.
مرمت و نگهداری مسجد گوهرشاد پس از زلزله و حمله ازبک‌ها
او ادامه می‌دهد: طبیعی است که بنایی با قدمت ۶۰۰ سال در طی تاریخ دچار فرسودگی‌ها و خرابی‌هایی شود که نیازمند ترمیم و مرمت باشد. زلزله، حمله مهاجمان به شهر مشهد و فرسودگی‌های طبیعی از دلایل عمده آسیب‌ها و ضرورت مرمت مسجد گوهرشاد و سایر بناهای حرم مطهر بوده است. تعمیر آسیب‌های وارده بعد از حملۀ ازبک‌ها به مسجد گوهرشاد در زمان شاه‌عباس از آن جمله است. همچنین پس از زلزله شدیدی که در دوران صفوی در مشهد رخ می‌دهد، مسجد و برخی از بناهای حرم مطهر آسیب می‌بینند که در دوره شاه سلیمان مرمت‌شده است. در دوره معاصر هم در زلزله سال ۱۳۱۷ خورشیدی، گلدسته‌های مسجد گوهرشاد دچار آسیب‌دیدگی شدند که این آسیب‌ها تا اواسط دهه۱۳۲۰ خورشیدی مرمت‌شده است.
ساخت گنبد جدید به دلیل احتمال ریزش
این پژوهشگر سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر رضوی می‌افزاید: با توجه به ترک‌های زیاد و احساس خطر از ریزش گنبد، یکی از مهم‌ترین مرمت‌ها مرمت گنبد مسجد جامع گوهرشاد طی سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۵ خورشیدی انجام‌شده است. در آن زمان، برای انجام این مُهم، گروهی از انجمن آثار ملی و باستان‌شناسی به سرپرستی آندره گدار به مشهد سفر می‌کنند تا ارزیابی دقیقی از چگونگی مرمت گنبد داشته باشند.
گفتنی است آندره گدار معمار فرانسوی است که طی سال‌های حضورش در ایران ضمن مطالعه و بازدید از آثار معماری و طراحی و ساخت چندین بنا، مسئولیت اداره موزه، عتیقات یا باستان‌شناسی و ریاست دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را بر عهده داشته است.بر اساس مطالعات آن گروه و با توجه به آسیب‌های وارده، رأی به برچیدن و تخریب گنبد و ساخت گنبدی تازه با همان اندازه، هندسه و طرح داده می‌شود.
گنبد جدید با بتون مسلح و با مهندسی مرحوم عباس آفرنده و همکاری معماران و بنایان آستان قدس رضوی برافراشته می‌شود و یکی از نمونه‌های اولیه مداخله سازه‌ای بتون و آجر در حرم مطهر است. ازجمله تفاوت‌های گنبد جدید با گنبد قبلی، تفاوت در نقش و طرح کاشی‌کاری پوشش بیرونی گنبد است که باوجود تشابهاتی، همان طرح قبل نیست.
مرمت و احیای کتیبه‌ها و کاشی‌های آسیب‌دیده
مهرپویا با ارائه توضیحاتی درباره مشخصات جدید مسجد گوهرشاد ادامه می‌دهد: به‌جز آنچه گفته شد، در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، ایوان غربی مسجد گوهرشاد که به سمت بازار باز می‌شد و مشهور به ایوان آب یا ایوان درب سنگی است، با بتن تحکیم شد و شواهد متعدد دیگری نیز از مداخلات سازه‌ای در جداره صحن مسجد هم وجود دارد. در همین دوران کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های آسیب‌دیده مسجد نیز با نمونه‌های تازه جایگزین شد. همچنین در دهه ۲۰ و ۳۰ بتن‌ریزی کف صحن مسجد گوهرشاد در مکانی موسوم به مسجد پیرزن و ساخت حوض آب برای وضو گرفتن و سنگ‌فرش کف مسجد هم انجام شد. نکته جالب اینکه در لابه‌لای کتیبه‌های مسجد گوهرشاد نمونه‌هایی از تاریخ دوره قاجار هم ثبت‌شده که نشان می‌دهد در آن زمان هم تعمیراتی انجام‌شده است.
مسجد گوهرشاد در سال‌های پس از انقلاب اسلامی
او درباره چگونگی اداره این مسجد هم توضیح می‌دهد و می‌گوید: مسجد گوهرشاد تا اوایل انقلاب اسلامی دارای تولیت مستقل بود که زیر نظر اداره اوقاف نگهداری می‌شد. بعد از انقلاب، با توجه به قرارگیری مسجد گوهرشاد در مجموعه حرم مطهر و حسب مکاتبه تولیت فقید آستان قدس رضوی با رهبر معظم انقلاب و دستور ایشان، مدیریت و نگهداری مسجد گوهرشاد به آستان قدس رضوی سپرده می‌شود و هزینه‌های نگهداری آن توسط اداره اوقاف از محل موقوفات گوهرشاد به‌صورت سالیانه به آستان قدس رضوی پرداخت می‌گردد.
آغاز توسعه زیرسطحی صحن مسجد گوهرشاد از سال ۹۹
مهرپویا تصریح می‌کند: به دلیل ترک‌های موجود در پیکره مسجد و گنبد آن و اهمیت نگهداری و حفظ بنا، مطالعاتی در اوایل دهه ۸۰ در قالب فعالیت مهندسی و مشاوره تخصصی با حضور زنده‌یاد دکتر شاه‌کرمی آغاز شد. بر اساس مطالعات انجام‌شده و با تشکیل گروه مهندسی و اجرا، از اواخر دهه ۱۳۸۰ و ابتدای دهه ۱۳۹۰ عملیات گمانه‌زنی، مطالعات میدانی و تحکیم و مقاوم‌سازی مجدد مسجد گوهرشاد دنبال شد و این عملیات با اجرای پی و تحکیم بستر مسجد گوهرشاد در محدوده ایوان مقصوره و گنبد اصلی و بخشی از شبستان‌ها انجام گردید. با توجه به فرصت پیش‌آمده برای مقاوم‌سازی بنا، موضوع امکان‌سنجی تخلیه خاک صحن مسجد و تبدیل آن به فضای عبادت و زیارت نیز در دستور کار قرار گرفت.
با اتمام بخش عمده‌ای از عملیات مقاوم‌سازی و اجرای مجدد سنگ‌فرش، تکمیل ازاره‌ها و مرمت شبستان‌ها، درهای مسجد گوهرشاد در تابستان ۱۳۹۵ به روی زائران بازگشایی شد. طبق موافقت‌های به‌عمل‌آمده و تهیه نقشه‌ها و مدارک مهندسی موردنیاز، از سال ۱۳۹۹ عملیات توسعه زیرسطحی صحن مسجد گوهرشاد شروع‌شده که هم‌اکنون کار مقاوم‌سازی و تحکیم ایوان غربی مسجد در حال انجام است.
انتهای پیام/ ۷۰۰۴۲
