فرهنگ نقادی، قبح‌زدایی از اعتراف به اشتباه و وابسته نبودن متولیان دین به قدرت
فرهنگ نقادی، قبح‌زدایی از اعتراف به اشتباه و وابسته نبودن متولیان دین به قدرت
جهل و ناآگاهی را باید دشمن نخست خیر همگانی و منافع عمومی و مشکل اصلی جامعه امروز دانست. ثمره جامعه‌ای که پرسش نمی‌کند و پرسشگری متکی به عقل انتقادی و خردورزی نقادانه در آن کمرنگ است، خیر عمومی نیست. در این شرایط، مهمترین کارکرد نهاد مدنی، تزریق آگاهی و ترویج پرسشگری است و باید دغدغه ما اندیشه‌ورزی و جهل‌زدایی از سپهر عمومی باشد. در این مسیر باید گفتگو کنیم که چگونه می‌توان جامعه را به سمت آگاهی و پرسشگری و دانایی سوق داد.
فراگیری دانایی یک ضرورت است. البته برخی اصحاب قدرت که خودشان را به خواب زده‌اند را نمی‌توان بیدار کرد، اما در جامعه ما افراد ناآگاه زیادی هستند که می توان در بین آنها آگاهی عمومی ایجاد کرد. دین‌گریزی اگر از روی اندیشه باشد، خطری ندارد. اما مشکل اینجاست که هم دینداری و هم دین‌گریزی برخی توام با جهل است. این که کسی به واسطه عملکرد ضعیف چند روحانی کل دین را کنار بگذارد، جاهلانه است.
آسیب جامعه ما دینداری جاهلانه است و آفت اصلی آن شک نکردن؛ تحلیل خردمدارانه وقایع تاریخی معاصر نیز آگاهی‌بخش و روشنگر برای اصلاح روندها و رویکردهای آینده است. به عنوان نمونه، چرا در در دوران هشت سال جنگ تحمیلی و آن همه ایثار و فداکاری شهدا و جانبازان و توده مردم، کسی از مسئولان در تداوم جنگ تردید نکرد و نپرسید چرا باید این میزان جنگ ادامه یابد و آیا روش‌های کم‌هزینه‌تری برای ختم جنگ نبود؟ ضمن قدرشناسی فداکاری متکی بر ایمان آزادگانی که از وطن اسلامی دفاع و خاکمان را از لوث متجاوزین پاک کردند و هماره مدیون همت و خون مقدسشان هستیم، باید جامعه را به پرسشگری آگاهی‌بخش فراخوانیم. مثلا اقدام تاریخی امام راحل مبنی بر پذیرش قطعنامه با تعبیر نوشیدن جام زهر در شرایطی که ادامه جنگ صلاح نبود، تحلیل تاریخی شود. چرا که ثمره این تفکر انتقادی، بهبود و اصلاح افق آینده و بهتر کردن عملکردهاست.
امروز تکلیف آگاهی‌بخشی برای آشنایی مردم با حقوق خود و تکالیف شهروندی داریم و اگر عموم جامعه را به مفهوم و مصداق حق و تکلیف خود آگاه کنیم، راه سودمند و روشنی برای همگان گشوده‌ایم.
اگر برای رشد فکری مردم احترام قائلیم، باید در آشنایی مردم با حقوق مدنی و فردی و شهروندی و ترویج مفهوم حق برای شهروندان بکوشیم. مشکل ما فهم حق است و جامعه‌ای که نداند از چه حقوقی برخوردار است، تغییر و اصلاح را تجربه نمی‌کند. امروز مکلف به گفتگوی امیدوارانه با مردم و به عرصه عمومی کشاندن حقوق و تکالیف هستیم و روشنگری برای آشنایی با مفهوم حق و تکلیف اجتماعی و تلاش نخبگان برای آگاهی و تفکر جمعی ضرورت دارد. البته صحبت با عموم یک کار ظریف و دشوار است و شما باید درباره شیوه آگاهی بخشی فکر کنید.
تنها راه حفظ نهاد دین را وابسته نبودن متولیان دین به قدرت است. روحانیت اگر زبان مردم باشد بیشتر محترم و موثراست و معتقدم مردم هنوز سخن یک روحانی اسوه و متقی که حرف برای گفتن دارد را می‌پذیرند.
فرهنگ نقادی و قبح‌زدایی از اعتراف به اشتباهات و فرصت‌دهی برای جبران، یک ارزش اخلاقی و در راستای اتکای امور جامعه به خرد است. یکی از اشتباهات ما در ایران، خودداری از نقد بزرگان انقلاب بوده است؛ چین با نقد مائو موفق شد کاری کند که هم احترام رهبرش را حفظ کند و هم حرکتش به سمت توسعه را تسهیل نماید. من معتقدم نقادی و اعتراف به اشتباه بسیار موثر است؛ چه ایرادی دارد برخی بگویند ما قبلا چنین تصوری داشتیم و اکنون به نتیجه دیگری رسیده‌ایم؟ این روش، رشد و تحول فکری و سیاسی ایجاد می‌کند.
یکی از زیباترین نهادها در اسلام، نهاد توبه است. «توبه» چهره زیبای اسلام است که در مسیحیت هم نیست. به نظر من یکی از راهکارهای موثر و بابرکت برای اصلاح جامعه، اعتراف به اشتباه است و چه بسا تعبیر قرآن مبنی بر تبدیل سیئات به حسنات هم موید تاثیر توبه در اصلاح ویرانی‌ها باشد.
می‌توان با حفظ احترام رهبران انقلاب، برخی رویکردهای آنها را نقد کرد. البته حسن و قبح هم در برخی موارد قابل تغییر است و شاید بعضی رویکردهای این رهبران در زمان خودشان درست بوده، اما جاودان نبوده و امروز قابل قبول نباشد. نباید رویکرد کاریزماتیک به شخصیت‌ها راه نقادی و آسیب‌شناسی را مسدود کند. یکی از مشکلات جامعه ما افراد جاهلی هستند که از خدا و پیامبر او نیز پیش می‌افتند، یکی از راهکارهای حفظ نهاد دین، آن است که دینی آسان و قابل عمل به جامعه معرفی شود؛ در حالی که ما گاه با اقداماتمان چهره دین را بدسیما و تنفرآمیز کرده‌ایم و باید کاری کنیم تا دین هم محبوب و هم قابل عمل شود.
* سخنرانی در دیدار اعضای انجمن اندیشه و قلم
