غزال زیاری: همانطور که می دانید کره زمین از سه لایه اصلی پوسته، جبه (گوشته) و هسته تشکیل شده. پوسته خارجیترین لایه زمین است که در مقایسه با دولایه دیگر ضخامت کمتری دارد و در زیر اقیانوسها کمتر و زیر قارهها حدود ۱۰۰ کیلومتر است.
لایه دوم که زیر پوسته قرار گرفته، جبه یا گوشته نام دارد که ضخامتش بهطور میانگین ۲۹۰۰ کیلومتر است. سومین و داخلیترین لایه هم هسته است که حدود ۳۴۰۰ کیلومتر ضخامت دارد. حالا ادعایی مطرحشده که تنها یک یا دو نقطه در کره زمین وجود دارند که آنجا میتوانید مستقیماً روی جبه زمین قدم بگذارید. اما آیا این موضوع صحت دارد؟ و اگر واقعیت داشته باشد، این پدیده چگونه رخداده است؟
دسترسی به جبه زمین!
در مدلهای علمی ارائه شده از کره زمین، پوسته به دور جبه(Mantle) کشیده شده و جبه هم به نوبه خودش هسته بیرونی و درونی را در برگرفته است. بنابراین اگر بخواهیم پا بر روی جبه زمین بگذاریم، قاعدتاً باید حداقل یک کیلومتر زمین را حفر کنیم.
البته جبه گاهی خودش به سراغ ما میآید: آتشفشانهایی که روی نقاط داغ زمین قرار دارند، توسط ستونهای جبهای از مواد مذاب تغذیه میشوند که راه خود را از میان پوسته باز کرده و بهصورت گدازه به بیرون فوران میکنند. البته اگر بخواهیم با قدم گذاشتن روی سنگهای آتشفشانی حاصل از سرد شدن گدازهها، ادعا کنیم که روی جبه راهرفتهایم، این کار در صدها نقطه جهان امکانپذیر خواهد بود.
جزیرهای بر فراز پشته
ادعاهای بزرگتری درباره جزیره مککواری (Macquarie Island) متعلق به استرالیا در نزدیکی قطب جنوب مطرح است. در اینجا، شما نهتنها روی مواد مذاب سابق که سرد شده و بخشی از پوسته شدهاند قدم میگذارید، بلکه روی بخشی از خودِ جبه راه میروید که بهصورت دستنخورده به سمت بالا رانده شده است.
در سال ۱۹۹۷، جزیره مککواری در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. در شرح این ثبت آمده است: «تنها مکان روی زمین که نیروهای تکتونیکی، سنگهای مشتق شده از جبه اقیانوسی را در چارچوب یک مرز صفحهای فعال، به سطح زمین آوردهاند.» ثبت اسم مککواری بهعنوان یکی از میراث جهانی یونسکو دلایل متعددی دارد که ازجمله آنها میتوان به تجمع پنگوئنها و پرندههای دریایی آلباتروس و البته فرصت منحصربهفردی برای مطالعه فرآیندهایی که در اعماق اقیانوس رخ میدهند، اشاره کرد.
البته جزیره مککواری خیلی کوچک است ولی نقشهبرداری از کف دریا نشان میدهد که این جزیره روی یک پشته ۱۶۰۰ کیلومتری قرار دارد که از نزدیکی نیوزیلند تا نزدیکی قطب جنوب امتدادیافته است.
کل این پشته نماینده نوار باریکی از مواد جبه است که بین صفحات هند و استرالیا و صفحه آرام به سمت بالا فشردهشده. گرچه این پشته خیلی بلندتر از صفحات مجاور و حتی گودالهای اطرافش است، اما بخش عمده آن همچنان در اعماق اقیانوس قرار دارد و قدم زدن روی آن امکانپذیر نیست. تنها در جزیرهای که نام خود را به این پشته داده و چند جزیره کوچک اطراف آن، جبه آنقدر به سمت بالا فشار آورده که از سطح دریا بالاتر آمده است. البته احتمال دارد در مرزهای دیگر صفحات تکتونیکی هم پشتههای مشابهی از مواد جبه وجود داشته باشند که هنوز کشف نشدهاند، چرا که هرگز آنقدر ارتفاع نگرفتهاند که از آب بیرون بزنند.
سفر به جزیره مککواری برای توریستهای عادی و افرادی که پژوهشگر نیستند خیلی سخت است.
مدتها پیش، شکارچیان فک و پنگوئن، حیواناتی مثل گربه، موش و خرگوش را بهعنوان طعمه برای شکارشان به این جزیره بردند و همین حیوانات غیربومی، حیاتوحش بومی و منحصربهفرد این جزیره را تا مرز انقراض پیش برد. درنهایت عملیات پاکسازی این جانوران با موفقیت به پایان رسید و باعث احیای بسیاری از گونهها شد، هرچند که هزینه زیادی را به همراه داشت.
حالا و برای جلوگیری از تکرار این فاجعه، سالانه تنها به ۲۰۰۰ گردشگر اجازه بازدید از این جزیره داده میشود.
سفر به سرزمین میانی
از سوی دیگر و طبق ادعاهای مطرحشده، پارک ملی گروس مورن (Gros Morne National Park) در نیوفاندلندِ کانادا، یکی از دو مکان زمین است که میتوانید روی سنگ جبه قدم بگذارید و تاریخ باستانی زمین را لمس کنید. عدهای حتی این منطقه را “سرزمین میانی”مینامند؛ چراکه در آنجا میتوانید روی جبه یعنی لایه میانی زمین راه بروید.
گروس مورن هم یکی دیگر از میراث جهانی یونسکو است و احتمالاً منطقهای است که در آنجا بیشترین مطالعات درباره جبه زمین انجامشده است.
اگر مککواری پدیدهای نوظهور به شمار میرود، ولی فلاتهای گروس مورن تقریباً نیم میلیارد سال قدمت دارند. بخشهای زیادی از این منطقه از جبه و پوسته اقیانوسی تشکیلشدهاند و مشاهده این سنگها آسان و تماشایی است؛ چرا که به دلیل ترکیب خاصشان، امکان رشد گیاه روی آنها وجود ندارد. سطوح فرسوده به دلیل وجود آهن اکسیدشده به رنگ قرمز هستند، اما موادی که در معرض هوا نبودهاند معمولاً سبز تیره هستند که نشاندهنده سنگهای جبهای ازجمله الیوین است.
آیا مکانهای دیگری هم وجود دارند؟
جزیره مککواری از جبهای ساخته شده که هنوز در حال رانده شدن به بالاست و این موضوعی منحصربهفرد به نظر میرسد و از سوی دیگر و طبق ادعاهای مطرح شده، گروس مورن دومین مکانی است که امکان قدم زدن روی جبه را فراهم میآورد؛ اما این سؤال مطرح است که آیا مکانهای مشابه دیگری هم وجود دارند یا نه؟
طبق اعلام محققان، بخشهای دیگری از نیوفاندلند هم از طریق همان فرآیندهایی که فلاتهای گروس مورن را ساختهاند، شکلگرفته است.
درعینحال برخی دیگر از منابع معتبر ازجمله چارلز داروین به این نکته اشارهکردهاند که مجمعالجزایر سنت پیتر و سنت پل در اقیانوس اطلس جنوبی منشأ آتشفشانی ندارند و در اثر بالاآمدگی زمینشناسی شکلگرفتهاند.
شاید افرادی مدعی شوند که میتوان نام این جزایر را در فهرست نقاطی که میتوان گام بر روی جبه زمین گذاشت، قرار داد؛ اما این جزایر با مساحت مجموعاً ۱.۵ هکتار که بخش زیادی از آن بهزودی در اثر بالا آمدن سطح دریا زیرآب میرود، معمولاً نادیده گرفته میشوند. از سوی دیگر شاید نمونههای دیگری هم وجود داشته باشد که ما هنوز موفق به یافتن آنها نشدهایم.
جبه چگونه در معرض دید قرار میگیرد؟
هنوز بحثهای زیادی بر سر اینکه چگونه قطعات جبه گاهی بالاتر از پوسته زمین قرار میگیرند، مطرح میشود. وجه اشتراک مککواری و گروس مورن این است که هر دو در مرز صفحات تکتونیکی شکلگرفتهاند. عموماً وقتی صفحات باهم برخورد میکنند، یکی به زیر دیگری رانده شده و به درون جبه فرو میرود، اما در برخی موارد استثناهایی را هم شاهد هستیم.
وقتی قارهها به هم نزدیک میشوند، ممکن است حوضههای اقیانوسی که در ابتدا بین آنها قرار داشته را فشرده کرده و به سمت بالا برانند. مواد پوسته اقیانوسی، بخش زیادی از رشتهکوههایی مثل آلپ و هیمالیا را تشکیل میدهند. گاهی در این فرآیند، بخشی از جبه زیرین هم چین خورده و بالا میآید که به آن افیولیت (Ophiolite) میگویند.
خیلی از افیولیتهای قدیمی، تکهتکه، درهمریخته و فرسوده هستند و درنتیجه بهسختی میتوان ادعا کرد که در آنجا میتوان روی جبه قدم زد. اما یونسکو جزیره مککواری را “نمونه تقریباً دستنخوردهای از یک افیولیت” مینامد.
گرچه در مورد نحوه شکلگیری منحصربهفرد مککواری تردیدهایی وجود دارد، اما تصور کلی بر این است که صفحات آرام و هند-استرالیا از هم دور شده و مواد جبه را در بین خود نمایان کردهاند. سپس جهت حرکت صفحات تغییر کرده و بخشی از صفحه آرام به زیر مواد جبه رانده شده است. تغییرات بعدی باعث شده تا جبه محبوس شده به سمت بالا فشرده شود. این فرآیند ابتدا فقط برآمدگیهایی در کف دریا ایجاد کرد، اما بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ هزار سال پیش، فشار در این نقطه چنان شدید شد که جزیره از میان امواج به بیرون رانده شد.
فرآیند شکلگیری گروس مورن متفاوت تصور میشود و به دلیل قدمت بسیار زیادش، اطمینان ما از نحوه وقوع آن و اینکه چگونه با چنین کیفیتی باقی مانده، کمتر است.
اینکه آیا این دو مکان واقعاً تنها نقاط زمین برای قدم زدن روی جبه هستند یا خیر، جای بحث دارد؛ اما بدون شک آنها بهترین مکانها برای این تجربه شگفتانگیز هستند.
منبع: iflscience
۲۲۷۲۲۷