رسول سلیمی: حشدالشعبی یا بسیج مردمی عراق، از زمان تأسیس در سال ۱۳۹۳ به دنبال فتوای آیتالله سیستانی برای مبارزه با داعش، به یکی از بازیگران کلیدی در عرصه نظامی و سیاسی این کشور تبدیل شده است. این نیروی شبهنظامی، که عمدتاً از گروههای شیعه تشکیل شده اما شامل سنیها، مسیحیان و ایزدیها نیز میشود، در آزادسازی مناطق اشغالی از دست داعش نقش مهمی ایفا کرد. با این حال، بحث ادغام آن در ارتش رسمی عراق، سالهاست که موضوعی بحثبرانگیز بوده و در ماههای اخیر، با تحولات سیاسی منطقهای و فشارهای بینالمللی، بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته است.
حشدالشعبی در ۲۲ خرداد ۱۳۹۳، پس از اشغال موصل توسط داعش و صدور فتوای «دفاع کفایی» آیتالله سیستانی، شکل گرفت. این نیرو که در ابتدا بهصورت داوطلبانه عمل میکرد، بهسرعت به یک سازمان نظامی قدرتمند با دهها گروه زیرمجموعه تبدیل شد. بر اساس گزارش های رسانه ای، تعداد نیروهای حشد بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار نفر تخمین زده میشود که آن را به یکی از بزرگترین نیروهای نظامی عراق تبدیل کرده است.
نخستین تلاش رسمی برای ادغام حشد در ساختار نیروهای مسلح عراق در ۵ آذر ۱۳۹۵ رخ داد، زمانی که پارلمان عراق قانونی را تصویب کرد که حشد را بهعنوان بخشی از نیروهای مسلح به رسمیت شناخت. ماده یک این قانون، حشد را «تشکیلاتی قانونی» تحت فرماندهی نخستوزیر خواند. با این حال، این قانون در عمل به ادغام کامل منجر نشد و حشد همچنان بهصورت نیمهمستقل عمل کرد. همان زمان عادل عبدالمهدی، نخستوزیر وقت، در ۱۰ تیر ۱۳۹۸ فرمانی دهبندی صادر کرد که خواستار تعطیلی دفاتر حشد و ادغام آن در ارتش شد، اما این فرمان نیز بهطور کامل اجرا نشد.
از این رو تا پیش از سال ۱۴۰۴، حشدالشعبی نهتنها در عملیات نظامی، بلکه در عرصه سیاسی نیز نفوذ خود را گسترش داد. در نتیجه گروههایی مانند «سپاه بدر» به رهبری هادی عامری در انتخابات پارلمانی ۱۳۹۸ کرسیهایی کسب کردند که نشاندهنده تبدیل حشد به یک نیروی سیاسی-نظامی بود. در چنین شرایطی بود که این دوگانگی، بحث ادغام را پیچیدهتر کرد.
تحولات اخیر و زمینههای جدید برای ادغام
در ماههای پایانی ۱۴۰۳ و اوایل ۱۴۰۴، تحولات سیاسی و منطقهای احتمال ادغام حشد در ارتش را بار دیگر مطرح کرده است. سقوط بشار اسد در ۱۷ آذر ۱۴۰۳ و تغییر موازنه قدرت در خاورمیانه، همراه با بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید در بهمن ۱۴۰۳، فشارهای جدیدی بر عراق وارد کرده است. «والاستریت ژورنال» گزارش داد که دولت ترامپ برنامهای برای خروج نیروهای آمریکایی از عراق تا پایان ۱۴۰۴ دارد، اما این خروج مشروط به کاهش نفوذ ایران و گروههای نیابتی آن، از جمله حشدالشعبی است.
فالح الفیاض، رئیس سازمان حشدالشعبی، در ۱۹ فروردین ۱۴۰۴ اعلام کرد که هیأت دولت عراق قانونی را برای ادغام این نیرو در نهادهای نظامی تصویب کرده است. رسانه ها در همان تاریخ از قول الفیاض نقل کردند: «حشد بخشی از ساختار رسمی نظامی عراق خواهد شد و تحت نظارت مستقیم دولت عمل میکند.» این اظهارات، گمانهزنیهایی درباره فشارهای خارجی و داخلی برای این تصمیم ایجاد کرد.
همچنین، دیدار محمد شیاع السودانی، نخستوزیر عراق، با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، در ۲۷ دی ۱۴۰۳ در العلا نیز، نشاندهنده تلاش عراق برای تقویت روابط با کشورهای عربی و کاهش وابستگی به ایران بود. در همین راستا «العرب» گزارش داد که السودانی بر «همکاری منطقهای برای ثبات» تأکید کرده، که میتواند به معنای تمایل به مهار گروههای نزدیک به ایران باشد.
دلایل سه گانه موافقان ادغام
۱-تقویت حاکمیت دولت عراق
موافقان ادغام معتقدند که این اقدام حاکمیت دولت مرکزی را تقویت میکند. ابراهیم الصمیدعی، مشاور نخستوزیر عراق، در شبکه السومریه گفت: «ادغام حشد در ارتش، عراق را از ساختار موازی نظامی خارج میکند و مسئولیت امنیت را به دولت بازمیگرداند.» این دیدگاه با حمایت گروههایی مانند جریان صدر به رهبری مقتدی صدر همراه است که از ۴ مرداد ۱۳۹۶ خواستار انحلال یا ادغام حشد بوده است.
۲-فشارهای بینالمللی
آمریکا و متحدانش، از جمله عربستان، از ادغام حشد بهعنوان راهی برای کاهش نفوذ ایران حمایت میکنند. «ایندیپندنت» نیز مدعی شد که ادغام حشد میتواند به خلع سلاح گروههای نزدیک به ایران منجر شود. این فشارها پس از تهدید ترامپ در ۱۲ فروردین ۱۴۰۴ مبنی بر «اقدام سخت» در صورت عدم همکاری ایران و متحدانش، شدت گرفت.
۳-کاهش تنشهای داخلی
درگیری میان حشد و ارتش عراق در ۱ شهریور ۱۴۰۳ در کربلا، که به گزارش رسانه ها در همان تاریخ به زخمی شدن چند زائر و بازداشت شش نفر از حشد منجر شد، ضرورت یکپارچگی نیروهای نظامی را نشان داد. این موضوع، بحث ادغام را بهعنوان راهحلی برای جلوگیری از تنشهای مشابه تقویت کرد.
موانع و مخالفان ادغام چه اشخاص و گروه هایی هستند؟
۱-مقاومت گروههای زیرمجموعه حشد
گروههایی مانند کتائب حزبالله و النجبا، با ادغام مخالفند. این گروهها که خود را نیرویی مستقل میدانند و ادغام را به معنای از دست دادن هویت و قدرتشان میبینند بیش از سایر گروه های نظامی در عراق مایل به استقلال از ارتش عراق هستند. چه آنکه ابوعلی العسکری، از رهبران کتائب حزبالله، در ۱۱ دی ۱۴۰۳ در شبکه X نوشت: «هرگونه تلاش برای انحلال حشد، مقاومت را تضعیف میکند.»
۲-چالشهای اجرایی ادغام
ادغام حشد، با وجود تصویب قانونی، با موانع عملی مواجه است. «میدلایست آی» گزارش داد که تفاوت در ساختار، تسلیحات و فرماندهی حشد و ارتش، این روند را پیچیده میکند. همچنین، توزیع بودجه، که همواره محل اختلاف بوده، چالشی دیگر است که گروه های زیرمجموعه حشد با آن مواجه هستند.
۳-آخرین خبرها از ادغام حشدالشعبی
بررسی رسانه های خارجی حکایت از از جدیتر شدن احتمال ادغام دارد. اعلام الفیاض در ۱۹ فروردین، که «یورونیوز» آن را «گامی تاریخی» خواند، نشاندهنده فشارهای داخلی و خارجی است. با این حال، ناظران سیاسی معتقدند که این اقدام ممکن است نمایشی برای جلب رضایت آمریکا باشد، نه تغییر واقعی.
از سوی دیگر مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در عمان نیز میتواند بر این موضوع تأثیر بگذارد. «رویترز» گزارش داده که یکی از شروط آمریکا، کاهش فعالیت گروههای نیابتی ایران، از جمله حشد، است. این فشار، احتمالاً عراق را به اجرای ادغام ترغیب کرده است.
در مقابل، واکنش گروههای حشد متفاوت بوده است. کتائب حزبالله در بیانیهای که فروردین صادر کرد، ادغام را «توطئه آمریکایی» خواند، در حالی که گروههای نزدیک به مرجعیت، مانند حشد عتبات، از این تصمیم استقبال کردند. در نتیجه چنین اختلاف نظرهایی، کارشناسان معتقدند این شکاف میتواند به تنش داخلی منجر شود.
پیامدهای ادغام حشدالشعبی در ارتش عراق
ادغام حشد میتواند نفوذ سیاسی گروههای شیعه نزدیک به محور مقاومت را کاهش دهد و دولت السودانی را تقویت کند. با این حال، کارشناسان معتقدند، مقاومت گروههای مخالف ادغام، ممکن است به بیثباتی یا حتی درگیری داخلی منجر شود.
از سوی دیگر کاهش نفوذ نیروهای وفادار به ایران در عراق، هدف اصلی آمریکا و عربستان است و این مسئله میتواند موازنه قدرت در منطقه را تغییر دهد. از این رو اگرچه در روزهای اخیر، احتمال ادغام حشد در ارتش عراق بیش از هر زمان دیگری جدی به نظر میرسد، اما موفقیت آن به اجرای عملی و اجماع داخلی بستگی دارد. اگر دولت عراق بتواند گروههای مخالف را راضی کند، این ادغام میتواند نقطه عطفی در تاریخ نظامی این کشور باشد.
در غیر این صورت، تنشهای موجود ممکن است تشدید شود. در یک سطح تحلیل کلان، بحث ادغام حشدالشعبی در ارتش عراق، که از ۵ آذر ۱۳۹۵ آغاز شد، در بهار ۱۴۰۴ به اوج خود رسیده است. فشارهای آمریکا، تمایل دولت السودانی به تقویت حاکمیت، و تحولات منطقهای، این احتمال را تقویت کردهاند. آیا تا انتهای مذاکرات ایران و آمریکا در عمان باید صبور بود؟
۲۱۳۳۱۵
