رسول سلیمی: سخنرانی دونالد ترامپ در ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ در مرکز کنفرانس بینالمللی ملک عبدالعزیز در ریاض، که در حضور محمد بن سلمان و رهبران خلیج فارس ایراد شد، نقطه عطفی در سیاست خارجی دوره دوم ریاستجمهوری او بود. این سخنرانی، که بهصورت زنده از شبکههای سیانان، العربیه و فاکس نیوز پخش شد، بخش قابلتوجهی را به ایران اختصاص داد و ترکیبی از انتقاد تند، پیشنهاد مذاکره و تهدید به فشار حداکثری را ارائه کرد. با توجه به برگزاری دور چهارم مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط، این سخنان تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر روند گفتوگوها خواهد داشت. تاثیر سخنرانی ترامپ، در آستانه دور پنجم مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط را میتوان در سه محور اصلی بررسی کرد: لحن تهدیدآمیز، پیشنهاد مذاکره و اشاره به تغییر نام خلیج فارس.
ترامپ در سخنرانی خود ایران را «مخربترین نیروی خاورمیانه» خواند و تهدید کرد که در صورت رد پیشنهاد مذاکره، «فشار حداکثری عظیمی» اعمال خواهد شد، از جمله «به صفر رساندن صادرات نفت ایران». این لحن صحبت ترامپ که با تشویق حضار همراه شد، بر فضای مذاکرات اثرگذار خواهد بود. در همین راستا ناظران سیاسی بر این نکته تاکید دارند که عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان، در واکنش به اقدامات اروپا و تهدید تروئیکا به فعال کردن مکانیسم ماشه، هشدار داده که هرگونه «سوءاستفاده» از مکانیزم اسنپبک (بازگشت خودکار تحریمها) به «تشدید تنشهای غیرقابل بازگشت» منجر خواهد شد. این واکنش نشان میدهد که تهدیدات ترامپ، اعتماد ایران به مذاکرات را تضعیف کرده است.
نیویورک تایمز نیز نوشت: «تهدیدات تند ترامپ در ریاض، مذاکرهکنندگان ایرانی را در موضع دفاعی قرار داده و ممکن است آنها را به سختگیری بیشتر در مذاکرات سوق دهد.» این تحلیل نشان میدهد که لحن تهدیدآمیز، بهویژه در حضور رهبران عربی، بهعنوان تلاشی برای جلب حمایت منطقهای علیه ایران تلقی شده و فضای اعتمادسازی را مخدوش کرده است.
از سوی دیگر ترامپ در بخش دیگری از سخنرانی، با لحنی دیپلماتیک پیشنهاد مذاکره داد و گفت: «من امروز نه برای محکوم کردن رهبران ایران، بلکه برای پیشنهاد مسیری جدید به اینجا آمدهام.» او به مذاکرات استیو ویتکاف در مسقط اشاره کرد و افزود که در صورت پذیرش مذاکره، تحریمها میتواند کاهش یابد. در همین راستا واشنگتنپست گزارش داد: «پیشنهاد مذاکره، تلاشی برای حفظ کانال دیپلماتیک با ایران است، اما شروط سختگیرانه، مانند برچیدن کامل برنامه هستهای، احتمال پذیرش آن را کاهش میدهد.» این تحلیل نشان میدهد که پیشنهاد مذاکره، اگرچه مثبت است، اما به دلیل شروط غیرواقعبینانه، تأثیر محدودی بر پیشرفت مذاکرات دارد. سیانان نیز اشاره کرد که این پیشنهاد، بیشتر برای جلب حمایت کشورهای عربی و نمایش انعطافپذیری به اروپا طراحی شده تا تأثیر مستقیم بر ایران.
این در حالی است که ترامپ در سخنرانی خود به تغییر نام خلیج فارس به «خلیج عربی» اشاره کرد و گفت: «آنها میخواستند آن را خلیج ایران بنامند، اما ما اجازه نمیدهیم.» این اظهارات، واکنش تندی در ایران برانگیخت. عراقچی این اقدام را «خصمانه» خواند و افکارعمومی در شبکه های اجتماعی، کمپین های ملی گرایانه ای را سازماندهی کردند. در چنین شرایطی، این موضوع، افکار عمومی ایران را علیه مذاکرات حساس کرد تا آنجا که فاکس نیوز نوشت: «اشاره به تغییر نام خلیج فارس، که برای ایرانیان موضوعی هویتی است، مذاکرات را به حاشیه برد و خشم عمومی را برانگیخت.» این تحلیل نشان میدهد که این اظهارات، با تحریک احساسات ملیگرایانه، مذاکرهکنندگان ایرانی را تحت فشار داخلی قرار داده و احتمال انعطاف آنها را کاهش داده است.
تأثیرات غیرمستقیم سخنرانی بر مذاکرات
سخنرانی ترامپ، علاوه بر تأثیرات مستقیم، از طریق عوامل غیرمستقیم نیز بر مذاکرات اثر گذاشت. این عوامل شامل تقویت ائتلاف عربی-آمریکایی، فشار بر متحدان اروپایی و تأثیر بر بازارهای جهانی انرژی است.
۱. تقویت ائتلاف عربی-آمریکایی و فشار بر ایران
ترامپ در سخنرانی خود از قراردادهای ۶۰۰ میلیارد دلاری با عربستان، از جمله قرارداد تسلیحاتی ۱۴۲ میلیارد دلاری، ستایش کرد و گفت: «ایالات متحده متحدی قدرتمندتر از عربستان ندارد.» ناظران سیاسی معتقدند که این قراردادها، بخشی از استراتژی تقویت ائتلاف علیه ایران است. چه آنکه پولیتیکو نیز در تحلیلی به این موضوع اشاره کرد که: «سخنرانی ریاض، تلاشی برای تشکیل جبههای عربی-آمریکایی علیه ایران بود، که میتواند ایران را در مذاکرات تحت فشار قرار دهد.» این تحلیل نشان میدهد که تقویت روابط با عربستان، بهطور غیرمستقیم ایران را در موضع ضعف دیپلماتیک قرار داده، زیرا کشورهای خلیج فارس ممکن است از تحریمهای جدید حمایت کنند.
۲. فشار بر متحدان اروپایی و پیچیدگی مذاکرات
ترامپ در سخنرانی خود بهطور غیرمستقیم به اروپا اشاره کرد و گفت: «برخی کشورها فکر میکنند میتوانند بدون ما منطقه را مدیریت کنند، اما اشتباه میکنند.» این اظهارات، که بهعنوان انتقاد از نقش اروپا در برجام تلقی شد، فشار بر بریتانیا، فرانسه و آلمان را افزایش داد. این در حالی است که عراقچی درباره مکانیزم اسنپبک هشدار داده و آن را پایان نقش اروپا در برجام خوانده است. نیویورک تایمز نیز نوشت: «سخنان ترامپ، اروپا را در موقعیت دشواری قرار داده، زیرا آنها باید بین حمایت از مذاکرات و فشار آمریکا برای تحریمهای جدید یکی را انتخاب کنند.» این تحلیل نشان میدهد که سخنرانی، بهطور غیرمستقیم، هماهنگی بینالمللی در مذاکرات را تضعیف کرده و ایران را به موضع سختگیرانهتر سوق داده است. سیانان نیز اشاره کرد که این فشار، ممکن است مذاکرات را به سمت بنبست ببرد.
۳. تأثیر بر بازارهای جهانی انرژی و اقتصاد ایران
تهدید ترامپ به «صفر کردن صادرات نفت ایران» نگرانیهایی درباره بازارهای انرژی ایجاد کرد. وال استریت ژورنال دقایقی بعد از سخنرانی گزارش داد که قیمت نفت خام برنت پس از سخنرانی ۲ درصد افزایش یافت، زیرا بازار از تشدید تحریمها نگران است. این موضوع، اقتصاد ایران را که به صادرات نفت وابسته است، تحت فشار قرار میدهد. کارشناسان روابط بین الملل می گویند «تهدید به تحریمهای نفتی، اقتصاد ایران را در مذاکرات آسیبپذیرتر میکند، اما همزمان خطر افزایش قیمت انرژی، حمایت بینالمللی از تحریمها را کاهش میدهد.» این تحلیل نشان میدهد که این تهدید، بهطور غیرمستقیم ایران را به مذاکره ترغیب میکند، اما واکنش چین و هند، بهعنوان خریداران اصلی نفت ایران، ممکن است این فشار را خنثی کند.
پیامدهای مثبت سخنرانی ترامپ برای مذاکرات
علیرغم لحن تند، سخنرانی ترامپ پیامدهای مثبتی نیز برای مذاکرات داشت که عمدتاً به پیشنهاد مذاکره و حمایت از دیپلماسی مرتبط است. پیشنهاد مذاکره و اشاره به مذاکرات مسقط، نشاندهنده تمایل ترامپ به حفظ کانال دیپلماتیک بود. سیانان در گزارش خود به این موضوع اشاره کرد که: «ترامپ با پیشنهاد مذاکره، درهای دیپلماسی را باز نگه داشت، که میتواند از تشدید نظامی جلوگیری کند.» این پیامد مثبت، بهویژه با توجه به رضایت نسبی دو طرف از دور چهارم مذاکرات در مسقط، امید به پیشرفت را حفظ کرده است.
چه آنکه از نگاه تحلیلگران غربی، تهدید به فشار حداکثری، ایران را تحت فشار قرار داد تا مذاکرات را جدیتر پیگیری کند.
در همین راستا پولیتیکو نوشت: «تهدیدات ترامپ، ممکن است ایران را به پذیرش محدودیتهای هستهای در ازای کاهش تحریمها ترغیب کند.» این پیامد، بهویژه با توجه به اظهارات بدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان، که از «شتاب گرفتن» مذاکرات خبر داد، قابلتوجه است. این نکته از آنجا اهمیت دارد که برای ترامپ، راه حل دیپلماتیک برای مدت محدودی در دسترس است.
این در حالی است که ترامپ با ستایش از عربستان و اشاره به نقش بن سلمان در لغو تحریمهای سوریه، حمایت کشورهای عربی را برای دیپلماسی جلب کرد. کارشناسان معتقدند «حمایت عربستان از مذاکرات، میتواند فشار بر ایران را متعادل کرده و فضای دیپلماتیک را تقویت کند.» این پیامد مثبت، با توجه به درخواست بن سلمان برای جلوگیری از حمله اسرائیل به ایران، اهمیت دارد.
پیامدهای منفی سخنرانی ترامپ برای مذاکرات
ناظران سیاسی می گویند لحن تند و اشاره به تغییر نام خلیج فارس، تنشهای سیاسی را تشدید کرد. شروط سختگیرانه، مانند برچیدن کامل برنامه هستهای، و تهدید به تحریمهای جدید، اعتماد ایران به مذاکرات را کاهش داد. نیویورک تایمز گزارش داد: «شروط غیرواقعبینانه ترامپ، مذاکرات را در معرض خطر شکست قرار داده، زیرا ایران آنها را غیرقابلقبول میداند.» این پیامد منفی، با توجه به هشدار عراقچی درباره اسنپبک، مذاکرات را شکنندهتر کرده است.
این در حالی است که انتقاد غیرمستقیم از اروپا و تقویت روابط با عربستان، هماهنگی بینالمللی را دشوار کرد. واشنگتنپست در تحلیلی نوشت: «سخنرانی ریاض، شکاف بین آمریکا و اروپا را عمیقتر کرد، که میتواند حمایت بینالمللی از مذاکرات را تضعیف کند.» این پیامد، با توجه به نقش کلیدی اروپا در برجام، مذاکرات را پیچیدهتر کرده است.
آیا سخنرانی ترامپ در عربستان حرف جدیدی داشت؟
سخنرانی ترامپ در ریاض، در ظاهر ترکیبی از سیاستهای دوره اول او (فشار حداکثری) و رویکرد جدید (پیشنهاد مذاکره) بود، اما در محتوا حرف جدیدی نداشت. انتقاد از سیاستهای منطقهای ایران و تهدید به تحریمهای نفتی، تکرار مواضع پیشین او بود که در سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸) منجر به خروج از برجام شد. پیشنهاد مذاکره نیز، با شروط غیرواقعبینانه مانند برچیدن کامل برنامه هستهای، مشابه اظهارات او در سال ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) بود که خواستار توافقی جامعتر از برجام شد. اشاره به تغییر نام خلیج فارس، اگرچه جنجالی بود، پیشتر در ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ مطرح شده بود و تازگی نداشت.
با این حال، زمینه سخنرانی جدید بود. سخنرانی در حضور رهبران عربی و در آستانه دور پنجم مذاکرات، تلاشی برای تقویت ائتلاف منطقهای علیه ایران و نمایش انعطاف دیپلماتیک به اروپا بود. پولیتیکو در ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ نوشت: «ترامپ همان سیاست قدیمی را در بستهبندی جدید ارائه کرد، اما زمینه منطقهای و دیپلماتیک، آن را متمایز میکند.» از این رو سخنرانی ترامپ، اگرچه در محتوا نوآوری نداشت، اما در استراتژی و زمانبندی، پیامدهای جدیدی برای مذاکرات ایجاد کرد.
۲۱۳
