هر ساله در آستانه ماه مبارک رمضان و همچنین حلول ماه شوال، گروههای رصدی از سرتاسر کشور و از جمله اصفهان برای رصد هلال ماه نو اعزام میشوند.
رصد هلالِ تنها قمر زمین، در ایران نیز همانند همه کشورها نیز به عنوان یک فعالیت علمی در تمامی سال، مورد توجه است اما در کشورهای مسلمان این رصد در آغاز و پایان ماه مبارک و معنوی رمضان، اهمیت ویژهای دارد.
امسال با توجه به تقویم، ماه مبارک رمضان ۲۹ روزه خواهد بود و البته این موضوع با پیش بینیهای نجومی و علمی نیز سازگار است.
در ارتباط با شرایط و ویژگیهای هلال ماه شوال، رصد ماه نو، دلایلی که موجب ۲۹ روزه شدن این ماه شده است و امکان ۲۹ یا ۳۰ روزه شدن دو ماه متوالی با عمران مرادی مدرس و عضو شورای علمی مرکز نجوم ادیب به گفتوگو نشستهایم.
آقای مرادی! به طور کلی ویژگیهای مناسب برای رصد هلال ماه نو چیست؟
رصد مناسب هلال ماه به پارامترهای مختلفی مانند فاصله ماه تا خورشید، جدایی زاویهای ماه و خورشید و طول کمان، ضخامت هلال ماه، ارتفاع ماه از افق و مدت مکث ماه پس از خورشید در آسمان بستگی دارد و در صورت کمرنگ بودن هر یک از این ویژگیها امکان رؤیت هلال ماه نو سخت میشود.
هر ماه نو از دیدگاه علمی چه زمانی طلوع میکند؟
ماه نو در علم نجوم زمانی متولد میشود که نه در واقعیت بلکه به لحاظ ظاهری و مطابق آنچه تصور میکنیم، ماه در راستای خورشید و بسیار نزدیک به آن قرار بگیرد که این حالت را در اصطلاح «مقارنه» میگویند.
در این حالت ماه با چشم ظاهری قابل مشاهده نیست چراکه به اندازهای به خورشید نزدیک است که با خورشید طلوع و ممکن است همزمان با با آن نیز غروب کند و نور زیاد خورشید از مشاهده آن جلوگیری میکند.
از این پس (بعد از تولد ماه نو) سن این تنها قمر زمین افزایش پیدا میکند و چون ماه به دور زمین نیز گردش میکند به تدریج، با افزایش سن به لحاظ ظاهری از خورشید فاصله میگیرد.
فاصله ماه تا خورشید در رؤیت هلال ماه چه تأثیری دارد و این پارامتر برای ماه شوال امسال چگونه است؟
طبیعی است هر چه فاصله ماه و خورشید بیشتر باشد، رؤیت هلال ماه نو آسانتر خواهد بود؛ در واقع از لحظه تولد ماه نو تا زمانی که خورشید میخواهد غروب کند اگر ماه به اندازه کافی از خورشید جدا شده باشد، به دلیل آنکه زمان غروب خورشید سریعتر از این قمر است؛ امکان رصد ماه در بالای افق وجود دارد.
حال هرچه فاصله ماه و خورشید از هم بیشتر باشد، مدت زمانی که ماه در افق باقی میماند (مدت مکث ماه) بیشتر میشود؛ در چنین حالتی خورشید بیش از پیش زیر افق پنهان شده و نور آن به میزان بیشتری محو میشود و بدین ترتیب شرایط رؤیت پذیری ماه بهتر میشود.
بدین ترتیب در افق غرب آسمان میتوان به دنبال هلال ماه گشت و اگر مدت مکث ماه زیاد باشد، مدت زمانی خوبی نیز برای رصد ماه نیز وجود دارد.
ماه نو قمری در کدام سمت افق قابل مشاهده است و از طلوع تا غروب ماه چه اتفاقاتی در آسمان زیبای دنیا ما رخ میدهد؟
همیشه اولین ماه قمری را در سمت غرب آسمان یعنی جایی که خورشید غروب میکند میتوان دید و از این زمان به بعد فاصله ماه و خورشید افزایش مییابد؛ اگر دقت کنید به تدریج در شبهای دوم و سوم هر ماه قمری، هلال ماه مدت زمان بیشتری در آسمان قابل مشاهده است تا اینکه در شب هفتم، ماه نصفه را درست در زمانی که خورشید غروب میکند بالای سر خود میبینیم و این بدان معناست که ۹۰ درجه میان ماه و خورشید فاصله فاصله افتاده است.
پس از آن در زمان طلوع هلال ماه چهاردهم که قرص کامل ماه قابل مشاهده است، ماه و خورشید در دو سوی آسمان قرار میگیرند و به حداکثر فاصله رسیدهاند به نوعی که از یک سمت ماه غروب و از سوی دیگر آسمان طلوع میکند.
از این شب به بعد بازهم ماه به خورشید نزدیک میشود و هلال ماه بار دیگر شروع به کوچک شدن میکند تا شب بیست و یکم که نصف میشود و آخرین هلال ماه قمری را در سمت شرق آسمان پیش از طلوع خورشید میتوان دید.
از اینجا به بعد ماه به اندازهای بار دیگر به خورشید نزدیک میشود که در حالت مقارنه قرار گرفته و ماه نویی متولد میشود که حلول ماه قمری جدید را در پی دارد.
در تقویمهای دیجیتال ماه قمری، رمضان امسال ۲۹ یا ۳۰ روزه عنوان شده است؛ شرایط رصد هلال ماه شوال ۱۴۴۳ چگونه است؟
امسال زمان مقارنه ماه یعنی زمانی که این دو جسم آسمانی کاملاً به یکدیگر نزدیک هستند در روز یک شنبه ۱۱ اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ رخ میدهد و تولد ماه نو در ساعت در ساعت ۵۸ دقیقه بامداد است.
از این زمان به بعد هر چه جلو میرویم سن ماه افزایش یافته و فاصله ماه و خورشید زیاد میشود تا شامگاه دوشنبه ۱۲ اردیبهشت ماه که سن ماه بیش از ۴۲ ساعت خواهد بود و طبیعی است که ماه به شکل خوبی از خورشید فاصله گرفته است و بر این اساس برای رؤیت ماه شوال امسال مشکلی وجود ندارد.
پس از غروب خورشید در شامگاه دوشنبه، ماه تا مدت زمان زیادی در آسمان باقی میماند که به آن مدت زمان «مکث ماه» گوییم؛ بدین ترتیب رصدگران حدود ۹۸ دقیقه برای دیدن ماه زمان دارند که زمان رصدی بسیار مناسبی است.
برای هلال ماه شوال امسال، ارتفاع ماه، ضخامت و همه فاکتورها بسیار مناسب است و همه اینها موجب میشود تا ماه حتی با چشم مسلح و بدون استفاده از دوربین و تلسکوپ در آسمان قابل رؤیت باشد.
بدین ترتیب امسال ماه رمضان ۳۰ روزه خواهد بود، چراکه در غروب یک شنبه هنوز ماه نو حتی متولد نشده است چه برسد به اینکه قابل رؤیت باشد.
آقای مرادی! در باور عمومی این دیدگاه وجود دارد که دو ماه قمری پشت سر هم نمیتواند ۲۹ روزه و یا ۳۰ روزه باشد؛ آیا از نظر علمی این دیدگاه صحیح است؟
ببینید ما دو نوع هلال ماه داریم که یکی از آنها «حسابی» نام دارد، بدین معنا که ما تعداد روزهای ماه بر اساس محاسبات شمارش میشود اما مبنای ماه هلالی نیز داریم که تعداد روزهای ماه بر مبنای رصد قمر زمین، سنجیده میشود.
در حقیقت، مدت زمان یک گردش ماه به دور زمین ۳۰ روز تمام نیست بلکه ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و سه ثانیه طول میکشد و این ساعات خردهای موجب میشود روزهای کاملی در ماههای قمری نداشته باشیم و به لحاظ تقویم باید این خردهها را برای برخی ماهها ۳۰ روز و برخی را ۲۹ روز حساب کنیم.
بر این اساس برای تدوین تقویم که به ویژه در «کشورهای عربی» مورد استفاده قرار میدهند از ماه «حسابی» استفاده میشود و برای رفع این مشکل، ماه نخست یعنی محرم را ۳۰ روز، ماه دوم را ۲۹ روز در نظر میگیرند و به همین ترتیب تمام ماههای فرد ۳۰ روزه و ماههای زوج ۲۹ روزه است.
به همین دلیل در تقویم، هیچ گاه دو ماه پشت سر هم ۲۹ روز و ۳۰ روزه نمیشود اما باید دقت کنیم ماهی که مبنای امور شرعی قرار میگیرد، «هلالی» است که به شکل طبیعی و نه محاسباتی رصد میشود و اساس آن مشاهده قمر زیبای زمین با چشم مسلح یا غیرمسلح است.
بر این مبنا، آنچه رصد میکنیم در تعیین تعداد روزهای یک ماه قمری مهم است و با توجه به حرکتهای طبیعی ماه این امر امکان پذیر است که حتی تا ۴ ماه پشت سر هم ۳۰ روزه و تا سه ماه متوالی نیز ۲۹ روزه شود و مبنای امور شرعی نیز سنجش بر اساس همین ماه «هلالی» است.
