«جیوه»؛ بزرگ چالش محیط زیست کشور

هم اکنون ۹۸ درصد از شهرداری های کشور فاقد تجهیزات کنترل و کاهش جیوه در جریان مدیریت پسماندهای شهری هستند. پسماندها حاصل فرایند اجتناب ناپذیری است که میزان آن ها متناسب با افزایش جمعیت، افزایش خواهد یافت. یکی از خطرناک ترین پسماندها از گروه های ۵ گانه آن ها، پسماندهای برقی و الکترونیکی است. این گونه پسماندها، مواد خطرناک متعدد و متنوعی از جمله «جیوه» دارند و مدیریت مناسب و اصولی آن ها همواره یکی از چالش های محیط زیستی است. ارزش بازیافتی پسماندهای برقی و یا الکترونیکی باعث شده است تا دفن آن ها در محل های دفنی شهری یا صنعتی به عنوان آخرین گزینه در نظر گرفته شود و همواره سعی بر خنثی سازی، بازیافت، بازیابی و یا استفاده مجدد از آن ها در اولویت قرار گیرد. متاسفانه  لامپ های حاوی «جیوه» به دلیل نداشتن ارزش اقتصادی، غالبا در فرایند بازیافت مورد توجه قرار نمی گیرند و در محیط رها می شوند.

لامپ های فلورسنت و یا کم مصرف فشرده CFL با توجه به غلظت بالای «جیوه» به کار رفته در آن ها یکی از پسماندهای خطرناک برقی محسوب می شود و به دلیل اهمیت بالای مباحث بهداشتی و محیط زیستی مربوطه، اغلب در کشورهای مختلف دستورالعمل های گوناگونی برای ذخیره موقت، انتقال و دفع آن ها  پس از سوختن اتخاذ شده است. بر اساس قوانین و مقررات سازمان حفاظت محیط زیست، مدیریت اجرایی پسماندهای ویژه بر عهده «تولید کنندگان این گونه پسماندها» است.

 با این حال متاسفانه در شهرها و در مقیاس مصرف کنندگان کوچک مانند خانه ها و اصناف، ذخیره مناسب و دفع ویژه انجام نمی شود. اغلب این لامپ ها در سطل های زباله خانگی ریخته می شود و به دلیل نبود ایجاد تمهیدات لازم از طرف شهرداری ها، همراه با پسماندهای شهری به شکل غیر اصولی دفع می شوند.

از طرفی، سازمان ها، ادارات دولتی، دانشگاه ها، مراکز درمانی و صنایع بزرگ نظیر پالایشگاه ها، واحد های پتروشیمی، نیروگاه های برقی و صنایع فولاد، که حجم قابل توجهی از لامپ های فلورسنت و کم مصرف را استفاده می کنند، باید اقدام های لازم را برای جمع آوری، ذخیره موقت و دفع ویژه پسماندهای مذکور را انجام دهند.

در بسیاری از موارد سازمان ها و صنایع بزرگ در ایران طی سال ها فعالیت خود، این پسماندها را ذخیره می کنند و اکنون مقادیر قابل توجهی از لامپ های سوخته فلورسنت ، منتظر انجام عملیات امحاء، کنترل و تثبیت «جیوه» در آن ها است و بسیاری از مراکز نیز بدون توجه به مخاطرات جدی انتشار «جیوه» در محیط زیست هیچ گونه اقدامی در این زمینه را انجام نداده اند و با بی تفاوتی نسبت به این موضوع انتشار «جیوه» در محیط زیست را تشدید می کنند.

محمد علیزاده، مدیر تحقیق و توسعه گروه فروردین پارک علمی و فناوری دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به اثرات مخرب «جیوه» بر انسان و محیط زیست می گوید: «جیوه» در هر ۲ حالت گازی و مایع به شدت سمی است و اگر این فلز سنگین و سمی از طریق هوا یا مصرف مواد خوراکی وارد بدن انسان شود، به ضایعات مغزی و کبدی می انجامد.

وی می افزاید: «جیوه» به آسانی از طریق بافته های پوستی، تنفسی و گوارشی جذب می شود و «جیوه»، سیستم عصبی مرکزی را مورد حمله قرار می دهد و اثرهای بسیار بدی روی دهان، لثه و دندان می گذارد. تماس با مقادیر زیاد «جیوه» در مدت طولانی باعث آسیب های مغزی و در نهایت منجر به مرگ خواهد شد و علاوه بر آن این عنصر با آنزیم های درونی بدن ترکیب و مانع عملکرد آن ها می شود. تجمع «جیوه» در بدن به اختلالات شنوائی، لرزش عضلات، بروز بی حسی عمومی، برهم خوردن متابولیسم درونی و خارش انگشتان دست، پا و لب ها می انجامد و از همه مهمتر این که عملکرد سیستم عصبی را مختل می کند و به رشد بافت مغزی آسیب جدی می رساند. این ماده همچنین سبب می شود تا کودکان دیرتر از موعد مقرر، سخن گفتن و راه رفتن را آغاز کنند.

مدیر تحقیق وتوسعه گروه فروردین با اشاره به نقش شرکت های دانش بنیان ایرانی در طراحی و ساخت تجهیزات مهندسی متناسب در کنترل و امحای لامپ های سوخته و غیر استفاده، اظهار می دارد: با توجه به نیاز به خدمات تخصصی در کنترل انتشار «جیوه» در لامپ های سوخته و غیر قابل استفاده، هم اکنون شرکت های دانش بنیان  ایرانی با شناخت فناوری های امحای لامپ ها و طراحی و ساخت تجهیزات مهندسی متناسب با نیاز های داخلی توانسته اند آن ها را با رعایت معیارهای محیط زیست و تامین استانداردهای ملی جمع آوری، بازیافت و دفع اصولی «جیوه» تامین کنند.

علیزاده به نقش مهم سازمان حفاظت محیط زیست در کنترل انتشار «جیوه» در طبیعت اشاره می کند و می گوید: بدیهی است با توجه به وجود قوانین بازدارنده مانند قانون «مدیریت پسماندها»، آیین نامه اجرایی قانون مزبور و شیوه نامه های تخصصی در حوزه کنترل «جیوه» و همچنین امکانات و تجهیزات استاندارد تثبیت «جیوه» در کشور، فقط با افزایش نظارت بر این موضوع از سوی سازمان حفاظت محیط زیست، در کنار آموزش و اطلاع رسانی مناسب به عامه مردم، می توان به شرایط مطلوب دست یافت.

مدیر تحقیق و توسعه گروه فروردین پارک علمی وفناوری دانشگاه تربیت مدرس با بیان این که سالانه ۱۰۰ میلیون عدد لامپ های فلورسنت و کم مصرف در کشور مورد استفاده قرار می گیرد، می افزاید: لامپ های فلورسنت و کم مصرف حاوی مقادیر قابل توجهی «جیوه» است و ۱ عدد لامپ کم مصرف معمولی، حاوی متوسط ۵ تا ۱۰ میلی­گرم «جیوه» است و می­ تواند بین ۱۸ هزار تا ۳۰ هزار لیتر آب را از قابلیت شرب خارج کند.

محمد علیزاده با اشاره به این که درکشور ما بیش از ۲۴ میلیون خانوار زندگی می­ کنند اگر هر خانه به طور متوسط سالانه ۱ عدد لامپ سوخته، دور بیندازد، سالانه ۲۴ میلیون عدد لامپ سوخته حاوی «جیوه» وارد طبیعت شده است، می گوید: در ۱۰سال گذشته حداقل ۷ تن «جیوه» از طریق دفع غیر اصولی لامپ های فرسوده در کشور وارد محیط زیست شده است و در مورد خطرات «جیوه» حاصل از شکسته شدن لامپ ­های «جیوه ­ای»، تمامی متخصصان امر توافق دارند.

وی ادامه می دهد: ترکیبات «جیوه» در محیط به وسیله میکروارگانیسم های آب و خاک به «متیل مرکوری» بدل می شود «متیل مرکوری» به راحتی وارد زنجیره غذایی می شود و می تواند وارد بدن ماهی و سایر آبزیان و در راس زنجیره غذایی ، وارد بدن انسان شود.

محمد علیزاده اظهار می دارد: در سال ۲۰۱۳  میلادی با حضور نمایندگانی از ۱۳۹ کشور جهان در شهر «کوماموتو ژاپن» ، کنوانسیون ممنوعیت استفاده از «جیوه» تحت عنوان کنوانسیون «میناماتا» تصویب شد و به این ترتیب استفاده از جیوه را تا سال ۲۰۲۰ در بسیاری از محصولات و تجهیزات ممنوع کرد.

وی با تاکید بر این که کنترل و کاهش آلودگی های ناشی از لامپ ها مستلزم  تجهیزات تخصصی و فناورانه است، می افزاید: طی سال های اخیر، برخی از شرکت های تجاری تولید کننده لامپ، در یک موج فراگیر تبلیغاتی، در زمان فروش محصولات خود، اقدام به خرید و جمع آوری لامپ های سوخته می کنند. اگر چه این اقدام یک فعالیت مطلوب زیست محیطی محسوب می شود، اما از آن جا که سرنوشت لامپ های جمع آوری شده نامشخص است، نگرانی مضاعفی را در جامعه محیط زیست کشور ایجاد کرده است.

علیزاده خاطر نشان می کند: هم اکنون به دلیل اهمیت مدیریت مصرف «جیوه» در کشور، ساخت و تولید تجهیزات تخصصی لازم با ظرفیت مناسب برای کنترل و کاهش آلودگی های ناشی از «جیوه» مراحل اجرایی و عملیاتی خود را طی کرده است.

وی با ابراز تاسف از این که حتی لامپ های «جیوه ای» مصرف شده در بخش ادارات دولتی نیز در پسماندهای عادی رها می شوند و از تفکیک آن ها خودداری می کنند، می گوید: مهم ترین اقدام در مقطع کنونی افزایش نظارت بر مدیریت پسماندهای حاوی جیوه در صنایع بزرگ و مراکز دفع و پردازش پسماند شهرداری ها است و نقش ادارات کل محیط زیست استان ها در مورد نظارت بر اجرای قانون و برخورد با عوامل آلاینده نیز بسیار با اهمیت است و در این شرایط لازم است در خصوص مدیریت اصولی لامپ های حاوی «جیوه» و همچنین برخورد با عوامل آلاینده، تدابیر اجرایی و موثر اندیشیده شود. اجرای برنامه ملی مقابله با انتشار «جیوه» با مشارکت دستگاه های نظارتی و برخورد با عوامل آلاینده یکی از مهم ترین اولویت های محیط زیست کشور محسوب  می شود.

حرف آخر این که بی تفاوتی به پسماند، سلامتی فرزندان مان را به خطر می اندازد و این موضوع باید جدی شود.

*کارشناس رسانه سازمان حفاظت محیط زیست

۴۷۲۳۳