تغییر لحن سخنگوی دولت؛ از وعدهی «بهزودی» تا بیان «مواضع کلی»/ صدای دولت پزشکیان «محافظهکار» شده است؟
تغییر لحن سخنگوی دولت؛ از وعدهی «بهزودی» تا بیان «مواضع کلی»/ صدای دولت پزشکیان «محافظهکار» شده است؟
علیرضا نجمی: از روز اول، چند سؤال ثابت همیشه در نشستهای خبری سخنگوی دولت تکرار شده است؛ پرسشهایی که هم برای خبرنگاران آشناست، هم برای افکار عمومی. مثلاً رفع فیلترینگ و سرنوشت آن؛ یا روند مذاکرات برای رفع تحریمها؛ یا بحث وفاق و کاهش تنشهای سیاسی؛ پاسخ به این سوالات هم اگر حرفهای دندانگیری باشند، در رسانهها بازتاب گسترده پیدا میکند، چون به نوعی نشانهای از جهتگیری کل دولت در برابر مسائل مهم کشور تلقی میشود.
فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت در ماههای نخست حضورش در دولت با شور و اشتیاق قابلتوجهی به پرسشها پاسخ میداد. پاسخهایش هم ترکیبی بودند از امید، اطلاع و وعده. او از برنامههای دولت در زمینههای مختلف میگفت و سعی میکرد در هر نشست خبری، گوشهای از پشت صحنه تصمیمسازیها را روایت کند. از کمیتهها و شوراهایی که برای بررسی فیلترینگ تشکیل شدهاند و از جلسات کارشناسی که در حال برگزاری است، یا از اینکه فلان موضوع در دستور کار قرار دارد، و نظرات متخصصان اخذ شده و جمعبندیها در راه است.
در همان روزها بود که عباراتی چون «بهزودی فیلترینگ رفع میشود» یا «کار کارشناسی در حال انجام است و نتایجش به زودی اعلام خواهد شد» به تیتر رسانهها تبدیل شد. این لحن، برای مدتی امیدی در جامعه ایجاد کرد؛ اینکه دولت ارادهای جدی برای بازنگری در سیاستهای محدودکننده فضای مجازی دارد و گفتوگو با کارشناسان به تصمیمی تازه منتهی خواهد شد.
اما با گذشت چند ماه، این لحن کمکم تغییر کرد. نشستهای خبری سخنگوی دولت هنوز برگزار میشود، اما جنس پاسخها دیگر مثل قبل نیست. مهاجرانی حالا کمتر از جزئیات کارگروهها و جلسات میگوید. دیگر خبری از «به زودی»ها نیست. به جای توضیح درباره روندها، بیشتر از بصورت کلی سخن میگوید؛اما خالی از جزئیات و وعدههای زماندار.
این تغییر لحن، آرام و تدریجی اتفاق افتاده است. ابتدا در چند نشست فقط اشارههای کوتاه به جلسات کارشناسی حذف شد. بعد از مدتی دیگر همان عبارتها هم تکرار نشد. حالا، وقتی درباره فیلترینگ از او سؤال میشود، پاسخ روشن و خلاصه و البته قابل پیش بینی است: «دولت مخالف فیلترینگ است.» جملهای که از یکسو حاکی از موضع مشخص دولت است، اما از سوی دیگر، هیچ افقی از اقدام یا تغییر را پیش روی مخاطب نمیگذارد.
تغییر از «منتقلکنندهی امید» به «بیانکنندهی موضع رسمی»
در واقع، مهاجرانی از نقش «منتقلکنندهی امید» به نقش «بیانکنندهی موضع رسمی» رسیده است. در ماههای نخست، سعی میکرد میان دولت و مردم، میان تصمیمگیران و منتقدان، پلی از امید و شفافیت بسازد. اما حالا، بهنظر میرسد سخنانش صرفاً در تبیین مواضع خلاصه شده است.
این تغییر را میتوان از چند زاویه تحلیل کرد. نخست، از زاویهی فرآیند تصمیمسازی در دولت. شاید در ماههای ابتدایی، دولت واقعاً به دنبال یافتن راهحلی برای موضوعاتی چون فیلترینگ یا حجاب از مسیر گفتوگوی کارشناسی بود؛ اما در عمل، یا به نتیجهای نرسید، یا با موانعی فراتر از حیطهی اختیاراتش روبهرو شد. در چنین شرایطی، سخنگو هم طبیعتاً نمیتواند از «جلسه و کارگروه و تصمیم قریبالوقوع» سخن بگوید، چون اساساً فرآیند متوقف یا کند شده است.
از زاویهای دیگر، میتوان گفت مهاجرانی حالا بیش از گذشته به چارچوب گفتار رسمی دولت پایبند است. او دیگر نه از پشت صحنهها میگوید، نه از جزییات طرحها. لحنش محافظهکارانه بود، محافظهکارانهتر شده؛ گویی به مرور زمان ترجیح داده که در محدودهی رسمی بماند، بیآنکه وعدهای بدهد یا امیدی خلق کند که تحققش در اختیار او و دولت نباشد. نمونه آن چند هفته تا پایان سال ۱۴۰۳ بود که نسبت به رفع فیلترینگ از تلگرام و یوتیوب ابراز امیدواری کرد و جامعه نسبت به این اتفاق امیدوار شد؛ اما سال تمام شد و امیدها ناامید شدند و بعد از آن مهاجرانی ترجیح داد جنس سخن گفتن را تغییر دهد.
تغییر لحنی که بازتابی از واقعیتی بزرگتر در ساختار سیاستگذاری است
این تغییر لحن فقط مربوط به یک فرد نیست، بلکه بازتابی از واقعیتی بزرگتر در ساختار سیاستگذاری است؛ جایی که مرز میان «تصمیم دولت» و «اختیارات دولت» گاهی روشن نیست. وقتی تصمیم نهایی در دست نهادهای متعدد است، سخنگو هم به ناچار در محدودهای از کلیگویی و احتیاط حرکت میکند.
در نشستهای اخیر، حتی وقتی خبرنگاران اصرار دارند تا از جزئیات بپرسند ـ مثلاً اینکه «آیا کارگروه رفع فیلترینگ هنوز فعال است؟» یا «آیا زمان مشخصی برای بازگشایی پلتفرمها تعیین شده؟» ـ مهاجرانی با آرامش پاسخ میدهد: «موضع دولت روشن است؛ ما با فیلترینگ موافق نیستیم. دولت به دنبال دسترسی آزادتر مردم به اینترنت است.» همین. نه تأیید، نه تکذیب، نه وعده.
چنین پاسخی برای افکار عمومی، معنایی دوگانه دارد. از یکسو، نشان میدهد که دولت هنوز بر موضع خود ایستاده است؛ اما از سوی دیگر، فقدان هر نشانهای از «اقدام در جریان» این برداشت را تقویت میکند که تصمیم نهایی دیگر در اختیار دولت نیست. در واقع، مهاجرانی حالا نه از پشت صحنه میگوید که شاید البته خبر نداشته باشد و نه مأموریت دارد از آن سخن بگوید.
تغییر در لحن سخنگوی دولت را میتوان در موضوعات دیگر هم دید. درباره مذاکرات رفع تحریمها، یا حتی درباره سیاستهای داخلی مرتبط با انسجام و وفاق، پاسخها به تدریج از توصیف فرآیندها فاصله گرفته و به بیان مواضع کلی رسیده است. همان فرمول تکراری: «دولت بر وفاق ملی تأکید دارد»، «دولت رفع تحریمها را ضروری میداند»، «تصمیمات دولت مبتنی بر نظرات کارشناسی است.» عباراتی درست، اما بدون نشانهای از زمان، مسیر یا نتیجه.
خانم سخنگو محافظه کارانه تر با گفتار رسمی
اگر در ماههای نخست، سخنگو میکوشید با لحن امیدبخش، نوعی ارتباط احساسی و اعتمادآفرین با افکار عمومی بسازد، حالا بیشتر در قالب زبان رسمی و محافظهکارانه صحبت میکند. شاید این نتیجهی طبیعی تداوم فشارها و محدودیتها باشد؛ وقتی سخنگو میبیند هر جملهاش ممکن است بازتابی فراتر از نیت اصلیاش پیدا کند، ترجیح میدهد کمتر بگوید و محتاطتر پیش برود.
در نهایت، آنچه در ظاهر تغییر کرده، فقط نحوهی سخن گفتن یک فرد نیست. بلکه نشانهای از تحول در نقش و جایگاه سخنگویی در ساختار دولت است. روزگاری سخنگو نقش میانجی میان مردم و دولت را ایفا میکرد؛ کسی که هم صدای دولت بود، هم گوش جامعه. اما در ساختار کنونی، این نقش بیشتر به تریبون رسمی شباهت دارد تا میانجی.
با همهی اینها، هنوز میتوان گفت مهاجرانی از معدود چهرههایی است که تلاش کرده تعامل با رسانهها را حفظ کند و از مسیر پاسخگویی، اعتماد عمومی را تا حدی نگه دارد. اما وقتی ابزار و اختیار کافی برای پاسخ دقیق وجود نداشته باشد، حتی صادقترین سخنگو هم در دام تکرار جملات کلی گرفتار میشود.
نشستهای خبری او همچنان برگزار میشود، خبرنگاران همچنان میپرسند، و پاسخها همچنان آرام، محافظهکارانهاند. اما آن «به زودی»هایی که روزی خبر از تغییر میدادند، مدتیست از واژگان سخنگوی دولت حذف شدهاند. حالا، مهاجرانی هر بار تنها موضع دولت را اعلام میکند؛ دولتی که مخالف فیلترینگ است، موافق گفتوگوست، و به وفاق ملی باور دارد اما دیگر نه از جلسات کارشناسی خبری هست، نه از وعدهی زماندار برای رفع مشکلات.
و شاید همین سکوت درباره جزئیات، خودش گویاترین نشانهی وضعیتی باشد که دولت در آن قرار دارد.
۳۱۲۲۱
