بانو «لیلا»؛ خانواده و خاندان مادر علی اکبر(س)

بانو «لیلا» (علیها السلام) دختر «ابومرّة بن عروة بن مسعود ثقفی»، مادر حضرت علی اکبر(س) و همسر امام حسین(علیه السلام) بود. وی یکی از زنان شایسته و مادران برجسته تاریخ اسلام است که در تربیت حضرت علی اکبر(س)، فرزند برومند امام حسین(ع)  نقشی بسزایی داشت. حضرت علی اکبر، جوانی است که وجود مبارکش در حماسه شکوهمند کربلا با رشادت های قابل تحسینش، در تاریخ شناخته شده است.
در این نوشتار recive، با شخصیّت خانوادگی بانو لیلا (علیها السلام)، و اصل و نسبش آشنا می شویم. بانو لیلا کیست و از چه خانواده و خاندانی بوده است؟

پدر بانو« لیلا» کیست؟
«لیلا»، دختر ابی مرّة بن عروة بن مسعود ثقفی است. (1)
ابو مرّه پدر لیلا در زمان رسول اکرم(ص) دیده به جهان گشود و از مصاحبت حضرتش بهره برده است. چون پدرش عروه کشته شده، او و برادرش ابوملیح نزد پیامبر(ص) آمـدند و حـضرت را از قتل پدر آگاه ساخته و مسلمان شدند و بـه طـائف بازگشتند.

ابی مرة بـن عـروة بـن مسعود ثقفی است و در نسب ابی مرة شخصیتی مثل عروة وجود دارد که در کتاب اصـابه ابـن حجر از حضرت پیامبر(ص) نقل شده مثال عروه مثال صاحب یاسین است که قوم خود را به سـوی خـدا خواند ولی او را کشتند و یا گفته شده سادات در اسلام چهار نفرند: 1.بـشر بـن الهلال العبدی، 2.عدی بن الحاتم الطائی، 3. سـراقةبن مـالک المـدلجی، 4. عروة بن مسعود الثقفی (2)

عروه در سـال نـهم هجرت مسلمان شد و در برگشت به سوی قوم خود و دعوت آن ها به اسلام در حـالی کـه اذان می گفت، توسط تیری که یکی از قـوم خود بـه سـوی او رهـا کرد کشته شد.

مادر بانو «لیلا» کیست؟
مادرش میمونه دختر ابی سفیان صـخر بـن حـرب بن امیه است و جده اش دختر ابی العاص و عمۀ پدرش برزه دختر مسعود ثقفی زوجـۀ صـفوان بن امیه است. (3)

«مـیمونه» دختر «ابی سفیان بن صخر بن حرب بن ابی امیه» است. از طرف مـادر نـیز از خانواده ای کریم و نجیب و شریف است. جـد مادریش عروة بن مـسعود ثـقفی در نزد قریش جایگاه ویژه و مـقام بـس عظیمی داشت. قریش مکه عروة بن مسعود را به عنوان نماینده مخصوص خود نـزد پیامبر گرامی اسلام(ص) فرستادند تا از جـانب آنـان عـقد صلح حدیبیه را امـضا نـماید. عروه در سال نهم هـجری مـسلمان گردید و برای هدایت قوم خود وتبلیغ دین اسلام به جانب آنها رفت لکن بـه دسـت قوم خود به شهادت رسید و هـنگامی کـه مشغول گـفتن اذان نـماز بـود یکی از طایفه اش تیری بـه او زد و او را به شهادت رسانید.

پیامبر اکرم(ص) از شهادت او متاثر شد و در وصفش فرمود: لیس مثله فی قومه الا کـمثل صـاحب یاسین فی قومه: در قومش کـسی مـشابه او نـبود، مـگر صـاحب یاسین در قوم و طـایفه اش. (4)

یعنی عروه مثل صاحب یاسین است که قوم خود را به توحید و یگانه پرستی دعوت نمود اما او را بـه قـتل رسـاندند. باز در وصف عروة بن مسعود ثقفی و مـقام والای او در اسـلام از نـبی گـرامی اسـلام(ص) نـقل است که فرموده اند: اربعة ساداة فی الاسلام …؛ (5)

جد مادری حضرت علی اکبر(ع)
بزرگان اسلام چهار نفرند: بشربن هلال عبدی و عدی بن حاتم و سراقة بن مالک مدلجی و عروة بن مسعود ثقفی.
بـه هر حال عروة بن مسعود که جد مادری حضرت علی اکبر(ع) است مقام والایی در میان قریش داشت، به گونه ای که وقتی پیامبر اسلام(ص) به پیامبری مبعوث شد قریش در عناد و لجـبازی مـی گفتند. اگر بناست پیغمبری از میان قریش مبعوث گردد، دو نفر بیشتر نمی توانند باشند، یا ولید بن مغیره مخزمی که اهل مکه است و یا عروة بن مسعود ثقفی که اهل طائف اسـت. قـرآن کریم نیز این حکایت و گفتار قریش را در سوره مبارکه زخرف آیه 31 نقل می نماید.

از همین روست که معاویه، حضرت علی اکبر را می ستاید و می گوید: در او سخاوت بنی امیه وجـود دارد یا این که در روز عاشورا؛ لشکر اعدا خـواست او را بـه طرف خود ببرد از این جهت به آن شاهزاده گفتند: میان تو و یزید بن معاویه قرابتی است و برای تو امانی وجود دارد. (رازی، 1409: 72).

همان گونه کـه کلام سهیلی در الروض الانـف بـیانگر آن است که میمونه دختر ابـی سـفیان جدۀ پدری لیلا بوده که عروه با او ازدواج کرده و ثمرۀ این وصلت ابومرّه و لیلا هـمسر امـام حسین(ع) دخت ابی مرّه اسـت.
ارتـباط نـَسَبی لیلا با ابـوسفیان از نـاحیۀ مادر، سبب شد طـبق نـقلی، معاویه، علی اکبر(ع) را شایسته ترین فرد برای خلافت بداند و نیز در روز عاشورا، اُمویان به وی امان دادند کـه عـلی اکبر(ع) با آن مخالفت ورزید.
بـه همین سـبب، نـسبت خـویشاوندی لیلا با میمونه اسـت که دشمن به علی اکبر(ع) در کربلا گفت: «تو با امیرالمؤمنین یزید پیوند خویشی داری» و با این کـلام مـی خواستند او را به لشکر کفر بکشانند؛ امّا او نـفس قـدسی اش فـرمود: پیوند خویشاوندی با رسول خدا(ص) سزاوارتر است که رعایت شود تا پیوند با فرزند هند جگرخوار(6)

مقام همسری امام حسین(ع)
لیلا هـمسر امام حسین(ع) و مادر فرزند آن حضرت، علی (اولین شهید از آل ابی طالب در واقعه کربلا) مـشهور بـه عـلی اکبر است.(7)
شیخ مفید در ارشاد (1414: 2/110) و عده ای مورخان از قبیل ابن اثیر در کامل، یعقوبی در تـاریخ خـود، سهیلی در روض الانف، طبری در تاریخ خود، فخر رازی در الشجرة المبارکه، طبرسی در اعلام الوری، شیخ طوسی در رجـال الطـوسی، سـپهر در ناسخ التواریخ: مادر آن شاهزاده را «لیلا» بنت ابی مرۀ بن عروۀ بن مسعود ثقفی می دانند.

اگـر لیلا لیاقت ذاتی نداشت، به افتخار همسری سـید جـوانان بـهشت در نـمی آمد و مـادر چـنین جوان فداکاری نمی شد. 
بهره بانو لیلا از ایمان و پاکی موجب شد که او به همسری امام حسین(ع) درآید و  با زنان اهل بیت عصمت و طهارت همنشین باشد و بر سفره انسان های پاک و وارسته حاضر شود و در غم و شادی آنان شریک شود.
همچنین لیلا از خاندان اشرف و عظمت بود و جدش عروه یکی از آن دو بزرگ مکّه بود که قریش گفتند: (لَولا نُزّلَ هذا القُرآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ القَریَتَینِ عَظیمٍ)؛ چرا این قرآن بر مرد بـزرگ یکی از این دو شهر نازل نمی شود؟ (زخرف: 69)

مقصود از دو شهر، مکّه و طائف است و شخص بزرگ دیگر، ولید بن مغیره مخزومی ملقب به وحید بوده که به واسطۀ شرافتش در میان قومش و کثرت اموالش که زمـستان و تـابستان از املاک مزروعی اش بهره می جست، خانۀ کعبه را به تنهایی می پوشاند و پس از وفات عبدالمطلب از ناحیۀ خانه اش در برابر کعبه برایش فرشی می گستردند. این شیوه، نشانۀ بزرگی شـخص بـود که تاریخ این امر را در مـورد ابـن جرعان و سالار مکّه ابوطالب که جانشین پدرش عبدالمطلب بود، ثبت نموده است.

ابن ولید همان کسی است که خدای تعالی در قرآن می فرماید: (ذَرْنِی وَ مَنْ خـَلَقْتُ وَحـِیداً * وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مـَمْدُوداً * وَ بـَنِینَ شُهُوداً)؛ [ای رسول من] واگذار مرا و آن که او را تنها آفریدم و برایش مال فراوان قرار دادم و پسرانی حاضر. (مدثر: 11 – 13)

نسبت بانو لیلا و مختار
نسب لیلا و مختار بن ابی عبید ثقفی در مسعود ثقفی به هم می رسد؛ زیرا لیلا، دخت ابـی مـرّة بن عروة بن مسعود است و مختار فرزند ابی عبید بن مسعود، و ابومرّه پدر لیلی با مختار عموزاده است.(8)
با وجود آن که قبیله ثقیف افرادی سرکش و خودخواه بودند، انسان های صالحی چون مـختار و عـروة بن مـسعود ثقفی از میان آنان برخاستند. البته سفاکان و ستمگرانی چون مغیرة بن شعبه ثقفی و حجاج بن یوسف ثقفی، بـه مثابه علف های هرزی بودند که در این طایفه روییدند.

خاندان مختار کـه بـا لیلا پیوند نسبی دارند از علاقه مندان و پیروان مخلص اهل بیت هستند. عموی وی سعد بن مسعود ثقفی از شخصیت های بارز صدر اسـلام و صـحابه عظیم الشأن پیامبر به شمار می رفت. شیخ طوسی او را در شمار اصحاب حضرت علی(ع) یاد کـرده اسـت .

سال وفات بانو لیلا
سال وفات این بانو و مقدار عمر او نیز حضورش در شهیدستان کربلا بر ما مشخص و محقق نگشته است؛ هـرچند دربـندی در «اسـرار الشهادة» از برخی کتب مجهول المؤلف متعرض این امر (حضور در کربلا) شـده اسـت، امّا مورخان از این موضوع یاد نکرده اند و بسا که قبل از واقعۀ عاشورا درگذشته باشد.
محدث و عالم بـزرگ شـیخ عـباس قمی در نفس المهموم (ص167) اظهار می دارد که من به مأخذی دست نیافتم کـه دال بـر آمـدن لیلا به کربلا باشد. سخن این حدیث شناس و محقق مسلّم برای آن که حقائق تاریخ را مـی جوید حـجت و سـند است.

سه نکته مهم درباره بانو لیلا در منابع تاریخی
بنا بر آن چه بیان داشتیم، درباره همسر امام حسین(ع) و مادر علی اکبر(ع)، سه مـطلب اسـاسی در منابع تاریخی وجـود دارد:

مطلب اول: دربـاره اصـل و نـسب و ازدواج ایشان با امام حسین(ع) است که ایشان را بانویی با فضیلت و کمالات دانسته اند و در ازدواجش بـا حـضرت نـیز شکی نیست و همه مورخان به آن تصریح کرده اند.
مطلب دوم: مهم ترین بحث درباره این بانوی بـافضیلت، حـضور یا عدم حضور ایشان در واقعه کربلاست که در میان دیدگاه های قائلان و منکران، قول بـه عـدم حـضور ایشان را با استناد به عدم نص تاریخی و همچنین انتساب اشعار و نقل های تاریخی به شـخصی دیگر به نام لیلا، اثبات کردیم.

مطلب سوم: درباره مقدار عمر و نحوه ارتحال ایشان اسـت. در این مطلب بر اساس سخن بزرگان و تاریخی نویسانی چون مرحوم شیخ عباس قمی، داوری قطعی نمی کنیم؛ زیرا مـستندات کـافی در دست نیست.
بنابراین ایشان از بانوان بافضیلت، همسر امام حسین(ع) و مادر علی اکـبر(ع) اسـت، ولی در کربلا حضور نداشت.

سروده شاعر قرن اول هجری درباره بانو لیلا:
«حارث بن خالد مخزومی»، شاعر قرن اول هجری در مکه درباره بانو لیلا سروده است:

اطاقت بنا شمس النهار و من رای 
من الناس شمسا فی المساء تطوف 
ابـو امـها اوفـی قریش بذمه 
و اعمامها اما سالت ثقیف
یعنی:
خـورشید جـهان افروز بر گرد ما گردش درآمد و چه کس از مردم دیده است که مهرتابان در شامگاهان بدرخشد. (لیلا) پدر و مادرش وفادارترین قـریش در حـفظ پیمان است و عموهایش اگر خواهان شناختشان شوی از تیرۀ ثقیف هستند.(9)

منابع:
1- عسقلانی، 1328: 3/ 412.
2- ابن اثیر، 1417: 1/191.
3- خلیفة بن خیاط، 1415: 145؛ واقدی، 1405: 5/53 – 6/392؛ یعقوبی، 1371: 2/ 246-247؛ ابن قتیبه، 1960: 213؛ ابن جوزی، 1426: 249؛ طبری، 1382: 3/343؛ ابن اثیر، 1399: 3/482.
4- عسقلانی، 1328: 4/ 177.
5- جزری، 1417: 1/ 191.
6- بخاری، 1381: 30؛ رازی، 1409: 7؛ ابـن منصور، 1404: 3/152.
7- طبری، 1382: 3/ 343؛ ابن اثیر، 1399: 3/ 482.
8- عسقلانی، 1328: 4/130.
9- مـقرم، 1406: 17؛ عسقلانی، 1328: 4/178.
منبع اصلی: برگرفته از مقاله بانوی زهد و فضیلت؛ لیلا، مادر حضرت علی اکبر (ع)، پژوهشی از زهرا زحمتکش و زهرا سمایی. منتشر شده در پژوهشنامه معارف حسینی. سال سوم. بهار 1397.
/6262