از «کرونای طولانی» چه می‌دانید؟/ متخصص بیماری‌های عفونی: باید هرچه زودتر کلینیک‌های post covid راه‌اندازی کنیم

گروه جامعه خبرگزاری فارس- مریم شریفی؛ «اگر دوره 14 روزه مراقبت و درمان کرونا را به سلامت پشت سر بگذاری، پشت این ویروس منحوس را به خاک مالیده‌ای.» این برآورد اولیه درباره میزان تاثیرگذاری ویروس هزارچهره کرونا بر سلامت افراد، هنوز هم برای بسیاری از افراد، حجت است و تصور می‌کنند پیروزی در مبارزه 2 هفته‌ای با این ویروس، پایان ماجرای کروناست. اما متاسفانه این، تمام ماجرا نیست. گاه با اینکه فرد از مرحله حاد بیماری در مدت نسبتاً کوتاهی عبور می‌کند اما علائم مزمن بیماری تا ماه‌ها در بدنش باقی می‌ماند؛ علائمی که شایع‌ترین آنها عبارتند از مشکلات تنفسی، خستگی، درد و اضطراب.

اخیراً تحقیقی توسط دانشگاه آکسفورد انجام شده که نشان می‌دهد در 37 درصد از بهبود یافتگان کرونا، سه یا ۶ ماه بعد از ابتلا به ویروس حداقل یک علامت طولانی‌مدت مشاهده شده است. و ماجرا وقتی پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم برخی مبتلایان بعد از گذشت یک سال، هنوز هم با عوارض دردسرساز این ویروس هزار چهره دست‌به‌گریبانند. این همان پدیده‌ای است که به long covid «کرونای طولانی» معروف شده و زندگی بسیاری از افراد را در سراسر دنیا تحت‌الشعاع قرار داده‌است. با اینکه کووید طولانی از همان ماه‌های اولیه شیوع کرونا، در مجامع علمی دنیا به رسمیت شناخته شد، اما در کشور ما کمتر به آن پرداخته شده‌است. با این نگاه، بی‌مناسبت ندیدیم برای معرفی دلایل بروز پدیده کرونای طولانی و عوارض آن، گفت‌وگویی با یکی از پزشکان متخصص شناخته‌شده کشور ترتیب دهیم. اگر شما هم کنجکاوید درباره کووید طولانی بیشتر بدانید، با گفت‌وگوی ما با دکتر «مرتضی ایزدی»، متخصص بیماری‌های عفونی و ایمونولوژی بالینی همراه باشید.

*گروهی از بهبودیافتگان کرونا از باقی ماندن برخی عوارض آزاردهنده این بیماری برای مدت طولانی چند ماهه و حتی یک ساله گلایه می‌کنند. گستردگی دایره این افراد در سراسر دنیا باعث شده پدیده کرونای طولانی به‌طور رسمی در مجامع علمی و پزشکی معتبر مطرح و مطالعات متعددی درباره آن انجام شود. قبل از اینکه به نشانه‌ها و مصادیق این پدیده بپردازیم، خوب است برای شروع برای مخاطبان این گفت‌وگو بفرمایید اساساً منظور از کووید طولانی چیست؟

– وقتی که ویروس کووید 19 افراد را گرفتار می‌کند، مبتلایان براساس وضعیت سیستم ایمنی به دو دسته تقسیم می‌شوند: در افرادی که از یک سیستم ایمنی بسیار خوب برخوردارند، بیماری خیلی زود دوره‌اش را طی می‌کند و علائمش در همان 4، 5 روز اول برطرف می‌شود؛ دقیقاً شبیه یک سرماخوردگی معمولی. اما گروه دوم، افرادی هستند که وقتی سیستم ایمنی‌شان به دلیل ابتلا به کووید روشن و فعال می‌شود، دیگر از کنترل خارج شده و خاموش نمی‌شود. یعنی وقتی که باید روند فعالیت این سیستم ایمنی قطع شود، این اتفاق نمی‌افتد و این روند ادامه پیدا می‌کند. این مرحله، همان مرحله درگیری دستگاه‌های مختلف بدن ازجمله دستگاه ریوی با ویروس کروناست. فرد با عوارض ریوی مواجه می‌شود و این علائم در یک روند افزایشی، کم‌کم تشدید می‌شود و نهایتاً بدن به وضعیتی شبیه بیماری لوپوس می‌رسد. اینجا شرایطی پیش می‌آید که خود سیستم ایمنی بدن شروع می‌کند به تخریب بدن.

*این تخریب در تمام افرادی که دوره درگیری‌شان با ویروس کرونا بیش از یک هفته طول می‌کشد، مشترک است؟

– خیر. در وضعیت درگیری سیستم‌های مختلف بدن با ویروس هم، افراد چند دسته می‌شوند. ببینید، در بدن ما یک سری فاکتورهای التهابی وجود دارد و یک سری فاکتورهای ضد التهابی. بعد از گذشت مدتی از درگیری بدن با ویروس، نهایتاً این فاکتورها به تعادل می‌رسند و بیماران با چند روز پس و پیش، بهبود پیدا می‌کنند و به روال عادی زندگی برمی‌گردند. این‌ها همان گروه اول هستند که بعد از 10 تا 14 روز، به تدریج به سمت بهبودی می‌روند. اما این موضوع، عمومیت ندارد و در برخی بیماران وضعیت تخریب به‌گونه‌ای است که وضعیت التهابی آنها بیش از زمان موردنیاز ادامه پیدا می‌کند.

حالا در همین تداوم وضعیت التهابی هم، بیماران شرایط متفاوتی را تجربه می‌کنند. در برخی افراد، با اینکه تخریب تمام شده اما آنقدر عارضه بر جا گذاشته که این عوارض باعث ایجاد ناراحتی‌های متعدد در فرد می‌شود؛ مثلاً بیمار درگیر فیبروز ریوی می‌شود، سیستم کلیوی‌اش تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد، دچار آریتمی‌های قلبی می‌شود، به دلیل آسیب وارده به دستگاه کبد دچار وضعیتی شبیه هپاتیت می‌شود و… اما در برخی بیماران، یک وضعیت خاص دیگر پیش می‌آید. در این افراد، ویروس در بعضی از نقاط بدن در حالت نهفته باقی می‌ماند و گهگاه با یک عامل تحریک‌کننده یا توسط ساختار خود سیستم ایمنی، دوباره فعال می‌شود. و این وضعیتی را ایجاد می‌کند که فرد ممکن است حالتی شبیه دوران بیماری‌اش را تجربه کند.

*اینجا همان وضعیتی ایجاد می‌شود که از آن، تعبیر به کووید طولانی می‌شود؟

– دقیقاً. این دو سه وضعیت آخر کووید، شرایطی را برای بدن ایجاد می‌کنند که هریک از ارگان‌های بدن می‌توانند متأثر از آن شوند. ممکن است یک ارگان مثل ریه درگیر ویروس کرونا شود. ممکن است دو ارگان درگیر شود؛ قلب و ریه. یا سه ارگان؛ کبد، ریه و کلیه گرفتار شود. ممکن است پانکراس (لوزالمعده) هم به آنها اضافه شود. علاوه‌براین، سیستم عضلانی، سیستم مغزی و… هم می‌توانند تحت‌تاثیر این سیستم ایمنی مختل‌شده قرار بگیرند.

منظورمان از سیستم ایمنی مختل‌شده، چیست؟ سیستم ایمنی که آنجا که باید به عوامل مخل سلامت مثل ویروس شلیک کند، شلیک نمی‌کند. آنجا که باید کم شلیک کند، زیاد شلیک می‌کند یا برعکس. یعنی در وضعیت تعادل قرار ندارد. اینجا براساس اینکه در نتیجه مختل شدن سیستم ایمنی بدن، چه ارگان یا ارگان‌هایی گرفتار شوند و تا چه حد آسیب ببینند و مضمحل شوند، بیمار دچار عوارض طولانی کووید خواهد شد.

*تنگی نفس، ضعف و خستگی شدید، تب خفیف یا لرز، تپش قلب بالا یا نامنظم، یبوست یا اسهال، درد قفسه سینه و دنده‌ها، سرگیجه، سردرد و حالت تهوع، کاهش حافظه، تاری دید و دوبینی، مورمور شدن دست و پا و… این موارد ازجمله شایع‌ترین عوارض کرونای طولانی بنابر اظهارات گروهی از بیماران است که همان‌طور که شما اشاره کردید، به وضوح نشان می‌دهد وقتی ویروس کرونا باعث مختل شدن سیستم ایمنی بدن شود، می‌تواند تمام ارگان‌های بدن را برای مدت‌ها تحت‌تاثیر قرار دهد.

– درست است. تمام ارگان‌های بدن ازجمله قلب، ریه، کلیه، کبد و… ممکن است در دایره تخریب ویروس کرونا قرار بگیرند. علاوه‌براین، بسیاری از بیماری‌های نورولوژیک مثل سندروم گیلَن باره، میگرن و تشدید وضعیت حملات ام اس هم، از عوارض کووید طولانی است. ما حتی بیمارانی داریم که مبتلا به «موکور» یا همان قارچ سیاه می‌شوند؛ آن هم بعد از یک فاصله 2 ماهه از بهبود کرونا! ببینید، به دنبال ابتلا به ویروس کرونا، گاه ناراحتی و بیماری جدیدی در فرد ایجاد می‌شود، گاه ممکن است فرد این بیماری را داشته و ابتلا به کرونا آن را تشدید کرده، گاهی هم ممکن است فرد بیماری نهفته داشته مثل دیابت نهفته و با ابتلا به کرونا تازه این بیماری آشکار شده…

*یعنی ممکن است برخی افراد بعد از ابتلا به کرونا، دچار بیماری دیابت شوند؟!

– بله. متاسفانه برخی از بیماران بعد از کرونا، مبتلا به دیابت شده‌اند. مهم‌ترین اتفاق برای این دسته از بیماران، شناسایی این وضعیت است. بنابراین یک یا چند هفته بعد از کرونا اگر بیمار با علائمی مانند پرنوشی و پرادراری مواجه می‌شود، باید به پزشک مراجعه کند و آزمایشات لازم را برای بررسی احتمال ابتلا به دیابت انجام دهد تا اگر این موضوع وجود دارد، در همان مراحل اولیه بیماری با مشورت پزشک نسبت به کنترل آن اقدام کند.

*آقای دکتر! آیا عوارض طولانی‌مدت کووید 19 در قالب عوارض جسمی باقی می‌ماند یا از جنبه‌های روحی و روانی هم بیمار را درگیر می‌کند؟

– به نکته مهمی اشاره کردید. بیماری‌هایی مثل کووید در کنار عوارض جسمی، یک وضعیت خاص روحی روانی هم ایجاد می‌کنند. فرد با یک بیماری دست و پنجه نرم می‌کند که تصور می‌کند یک ساعت بعد می‌میرد، مدام این فکر در ذهنش می‌چرخد که بیماری‌اش درمان ندارد و… بنابراین روح و روان بیمار هم می‌تواند متأثر از کووید شود. به دنبال بقایایی که کووید در بدن به جا می‌گذارد، شاید بالغ بر 200 نوع علائم یا نشانه‌علامت بتوانیم در بیماران پیدا کنیم. مجموعه‌ای از اینها، علائم بیماری‌های روحی روانی هستند به طوری که تا 6 ماه بعد از کووید، تقریباً 20 درصد از مبتلایان حداقل یکی از این علائم بیماری‌های روحی روانی را با خود خواهند داشت. مثلاً افسرده می‌شوند، اختلال خواب پیدا می‌کنند یا دچار اختلال نوروتیک می‌شوند.

فرد مراجعه می‌کند و می‌گوید: همسرم خیلی خوش اخلاق بود اما بعد از ابتلا به کرونا، دیگر حتی نمی‌توانم با او حرف بزنم. دیگری می‌گوید: فرزندم از وقتی کرونا گرفته، شب تا صبح گریه می‌کند. یک مادر دیگر می‌گوید: بچه من خیلی درسخوان بود اما بعد از کووید، حال ندارد یک ساعت درس بخواند. همیشه خسته است یا هر روز سردرد دارد. یا فردی می‌آید و می‌گوید: بعد از ابتلا به کرونا، دیگر قدرت تصمیم‌گیری ندارم. خیلی عجیب است. کووید حتی می‌تواند قدرت تصمیم‌گیری شما را سلب کند و برای طولانی‌مدت، این وضعیت را ادامه دهد. حتی در مواردی، اقدام به خودکشی بعد از کووید مشاهده است. من بیماران زیادی را می‌شناسم که یک سال قبل کرونا گرفته بودند اما هنوز شب‌ها نمی‌توانند بخوابند و زندگی‌شان به‌کلی به هم ریخته. به دلیل همین عوارض روحی و روانی ناشی از کرونا، برخی خانواده‌ها حتی تا مرز طلاق هم پیش می‌روند…

*با این فهرست بلندبالا از عوارض جسمی و روحی کرونای طولانی در بیماران بهبودیافته، آیا درمانی برای این پدیده پیچیده متصور است؟

– بله. با اقدام به‌موقع و انجام مراقبت‌های لازم، بسیاری از این عوارض می‌تواند کاهش پیدا کرده یا به‌کلی حذف شود. در این میان، آنچه بسیار اهمیت دارد، این است که بیماران بعد از ترخیص از بخش کرونا تا مدت‌ها باید تحت‌نظر تیم پزشکی متشکل از متخصصان حوزه‌های مختلف عفونی، ایمونولوژیک، روانپزشکی و روانشناسی، قلب و حتی پوست باشند.

*آیا این شرایط در کشور ما وجود دارد؟ آیا بیماران بهبودیافته کرونا از این مراقبت‌های چندتخصصی بعد از ترخیص بهره‌مند می‌شوند؟

– متاسفانه خیر! در تشریح چرایی این موضوع، باید بگویم هم سیستم درمانی کشور، مقصر است هم خود بیمار. بسیاری از بیماران وقتی از بخش کرونا مرخص می‌شوند، آنقدر به خاطر شرایط خاص کرونا تحت فشار بوده‌اند و آنقدر ترسیده‌اند که به‌اصطلاح دیگر چشم دیدن تیم پزشکی را ندارند و حاضر نیستند دوباره به بیمارستان مراجعه کنند. می‌ترسند که نکند به پزشک مراجعه کنند و عارضه یا مشکلی تشخیص داده شود و دوباره گرفتار شوند. درحالی‌که بیماران کووید 19 حتماً بعد از ترخیص باید توسط تیم پزشکی ساپورت شوند. توجه داشته باشید، برخی علائم کووید طولانی، آشکار است مثل حملات تنفسی، خستگی مزمن، بی‌حسی دست و پا، دردهای عضلانی و… اما برخی علائم فقط از طریق انجام آزمایشات قابل تشخیص است مثل اختلالات خونی و انعقادی. خب، این مشکل که مثل فیبروز ریوی نیست که نشانه‌های ظاهری مشخص مثل تنگی نفس و… داشته باشد و بیمار هر وقت با آن مواجه شد، به پزشک مراجعه کند. این فقط از طریق انجام آزمایش مشخص می‌شود.

بنابراین جامعه باید یاد بگیرد به خودمراقبتی هوشمندانه تحت نظارت پزشکی رو بیاورد. یعنی همانطور که شما هرچند وقت یکبار برای چکاپ اقدام می‌کنید، در پایان دوره کرونا هم، بعد از یک یا چند هفته باید به پزشک مراجعه داشته باشید تا حداقل وضعیت کلی سلامتی‌تان بررسی شود. اما ما خیلی کم داریم بیمارانی که مقید به چنین خودمراقبتی باشند. برخی بیماران بعد از کرونا، هر علامتی هم در خودشان می‌بینند، آن را سرکوب می‌کنند و جدی نمی‌گیرند تا اینکه کار از کار می‌گذرد و دیگر نمی‌توان برایشان اقدامی انجام داد. البته برخی بیماران هم هستند که به‌اصطلاح از آن طرف بوم می‌افتند. این افراد وسواس پیدا می‌کنند و مدام پیش دکتر هستند که این هم، شیوه مناسبی نیست.

*گفتید در گرفتار شدن بیماران کرونایی به عوارض کووید طولانی، تیم‌های درمانی هم نقش دارند…

– بله، بخشی از این مشکل هم متوجه سیستم درمانی است. تیم درمانی هم باید پیگیر وضعیت سلامتی بیمار کرونایی ترخیص‌شده باشد. ما برای اجرای این مراقبت‌های بعد از کرونا، باید کلینیک‌های post covid را ایجاد کنیم. اما متاسفانه به دلیل حجم بالای مراجعات به بیمارستان‌ها، دغدغه تیم‌های درمانی فقط نجات جان بیماران مبتلا به کروناست و برنامه‌ای برای ادامه روند درمان آنها در درازمدت وجود ندارد. در مواقع پیک، آنقدر فشار جسمی و روحی و روانی به کادر درمان وارد می‌شود که قابل وصف نیست. البته کادر درمانی هنگامی که بیمار از بخش کرونا ترخیص می‌شود، به او توصیه می‌کنند بعد از یک یا چند هفته برای بررسی وضعیت سلامتی‌اش به بیمارستان مراجعه کند اما این مسئله به پیگیری و ساز و کار مشخص در مراکز درمانی هم نیاز دارد.

اما یک واقعیت هم وجود دارد و آن اینکه تعداد زیادی از پزشکان ما با شیوه‌های درمانی به‌روز آشنایی ندارند و فقط درمان‌های روتین کووید را بلدند. بنابراین باز هم تاکید می‌کنم لازم است کلینیک‌های پست کووید حداقل در دانشگاه‌های علوم پزشکی ایجاد شود و پزشکان با تخصص‌های مختلف از آخرین دستاوردها و تحولات برای درمان بیماران استفاده کنند و به آنها در درمان عوارض بلندمدت جسمی و روحی کووید 19 کمک کنند. بسیاری از این عوارض را می‌توان با تشخیص و درمان به‌موقع و مناسب، به حداقل رساند یا به‌کلی حذف کرد.

*در صحبت‌هایتان به کلینیک‌های post covid اشاره کردید. کارکرد این کلینیک‌ها دقیقاً چیست؟

– کلینیک‌های post covid کلینیک‌های چندتخصصی با حضور متخصصان حوزه‌های مختلف است که برای مراقبت‌ها و درمان‌های بعد از کرونا ایجاد می‌شود. متخصصان در این کلینیک‌ها باید بعد از بررسی شرایط، بیماران را در قالب چند دسته پرخطر، متوسط و کم‌خطر تقسیم‌بندی کنند. بیمارانی که جوان هستند، درگیری ریه‌شان کمتر از 15-10 درصد بوده، مشکل خاصی ندارند و نتیجه آزمایشات‌شان هم رضایتبخش بوده، بیماران با ریسک پایین هستند. به این بیماران فقط مجموعه‌ای از توصیه‌ها ارائه می‌شود که مثلاً اگر با فلان علائم مواجه شدی، مراجعه کن.

اما بیماران با ریسک متوسط و بالا را نباید رها کرد. ما با بحران‌های جسمی و روحی مختلف بعد از کووید مواجه هستیم که اگر به موقع شناسایی شوند و برای مدیریت آنها اقدام شود، خیلی خوب درمان خواهند شد. اما اگر این اتفاق نیفتد، این بحران‌ها می‌توانند عواقب ناخوشایندی برای بیمار داشته باشد و تا مدت‌ها زندگی او را تحت‌تاثیر قرار دهند.

*با توجه به اینکه در کشور ما کلینیک post covid وجود ندارد، بیمارانی که با عوارض کرونای طولانی دست و پنجه نرم می‌کنند، چه باید بکنند؟

– متاسفانه این خلأ وجود دارد و بیماران ما از مراکز ارائه‌دهنده مراقبت‌ها و درمان‌های بعد از کرونا محروم هستند. البته درست است هنوز کلینیک‌های post covid در ایران ایجاد نشده اما ما در دانشگاه و بیمارستان بقیه الله (عج) خوشبختانه موفق شده‌ایم قدم‌های خوبی برای کاهش و درمان برخی عوارض کووید 19 برداریم.

*مشتاقیم شنونده این خبرهای خوب باشیم.

– حتماً می‌دانید به دلیل افزایش شدید تعداد بیماران در پیک پنجم و محدودیت ظرفیت بیمارستان‌ها، درصدی از بیماران با اکسیژن مرخص می‌شدند. یعنی بیمارانی که نیازمند مراقبت‌های پزشکی، پرستاری و حمایتی نبودند و می‌توانستند ادامه روند درمان را در خانه طی کنند، ترخیص می‌شدند اما باید در منزل مرتباً از کپسول اکسیژن معمولی یا دستگاه اکسیژن‌ساز استفاده می‌کردند. ما در دانشگاه بقیه الله (عج) در این زمینه تحقیقاتی انجام دادیم که به لطف خدا موفقیت‌آمیز بود و الان به‌عنوان یکی از پِلن های درمانی اجرا می‌شود. بر این اساس، ما بالای 95-90 درصد بیمارانی که وابسته به اکسیژن و درواقع در مراحل اولیه فیبروز ریوی هستند را با روشی به نام «هموتراپی با اُزُن» داریم درمان می‌کنیم. با این روش، بیماران بعد از 3-2 هفته نهایتاً یک ماه، درمان می‌شوند و دیگر نیازی به استفاده از اکسیژن نخواهند داشت. لازم است اطلاع‌رسانی مناسب در این زمینه صورت بگیرد تا بیماران از وجود این روش درمانی مطلع شوند و بتوانند از مزایای آن بهره‌مند شوند.

در حرکت مهم دیگری، جمعی از نخبگان کشور یک دستگاه ساختند به نام «مینی پِپ» که در اروپا و آمریکا مورد استفاده قرار می‌گرفت. مینی پپ، یک دستگاه ساده و ارزان است که می‌تواند بازتوانی تنفسی بیمار مبتلا به کرونا را تقویت کند و به بیمار کمک کند چه در بیمارستان چه در منزل، ظرفیت‌های ریوی‌اش را حفظ کند و کم‌کم به وضعیت اولیه‌اش برگردد.

*این خبر خوبی است برای بیمارانی که با عوارض کرونای طولانی دست‌به‌گریبانند. آیا شیوه‌های بازتوانی ساده‌ای هم وجود دارد که این افراد با کمک گرفتن از آن، در خانه بتوانند به بازیابی سیستم ایمنی بدنشان کمک کنند؟

– نکاتی که در این زمینه مهم است و می‌تواند کمک کننده باشد، اول، ورزش ملایم اما مداوم است. به‌طور کلی بعد از ابتلا به کرونا، اصلاً ورزش سنگین به بیماران توصیه نمی‌شود. بنابراین از افراد مبتلا به کووید طولانی انتظار نداریم بروند کوهپیمایی! همین که هر روز 500-400 متر پیاده‌روی داشته باشند، خیلی خوب است. همین 500 متر را هم سه قسمت کنند و بین آنها کمی استراحت کنند تا ضربان قلب خیلی بالا نرود. و کم‌کم هر روز 100 متر به این مسافت اضافه کنند. به این ترتیب در یک روند آهسته و پیوسته، دستگاه‌هایی از بدن مثل دستگاه ریوی و قلبی که آسیب دیده‌اند، تقویت و بازیابی می‌شوند.

دوم، انتخاب یک رژیم غذایی متعادل به همراه مصرف مقادیر مناسب میوه‌ها و سبزیجات. سوم، مصرف برخی ویتامین‌ها اگرچه هیچ‌کدام اثبات‌شده و قطعی نیست. به طور مثال گفته می‌شود اگر فرد با کمبود ویتامین D مواجه باشد، بیشتر دچار عوارض بعد از کرونا می‌شود. البته این موضوع اثبات نشده‌است. یا برای مقابله با خستگی مزمن که یکی از عوارض شایع کووید طولانی است، مصرف زینک و همینطور مصرف سبزیجاتی مثل کرم بروکلی توصیه می‌شود. علاوه‌براین، مصرف منظم مایعات هم به این بیماران توصیه می‌شود. وقتی فرد دچار کووید می‌شود، زنجیره تنفسی به کار می‌افتد. آنجا اکسیژن و هیدروژن با هم ترکیب می‌شوند و مولکول آب تشکیل می‌دهند. این آب به‌سرعت توسط بدن دفع می‌شود؛ یا از طریق ادرار و یا از طریق تعریق. این همان وضعیتی است که بیمار مبتلا به کرونا بدنش مدام خیس عرق می‌شود. اما این آب ازدست‌رفته در بدن باید جایگزین شود. این هم از طریق مصرف منظم و مناسب مایعات امکان‌پذیر است.

*… و صحبت پایانی؟

– مخلص کلام اینکه کووید 19، یک بیماری 10 یا 14 روزه نیست. در درجه اول، پزشکان ما باید به نکته توجه داشته باشند. یعنی بیمار کرونایی، بیماری نیست که یک درمان کوتاه مدت برایش در نظر بگیریم و خوب شود و تمام. در درجه دوم، خود بیمار هم باید بداند اینطور نیست که اگر از تخت بیمارستان بلند شد و به خانه رفت، برای همیشه نیازش به درمان و مراقبت تمام شده است. باید بداند در دوره‌های مشخصی لازم است به پزشک مراجعه کند تا با انجام معاینات و آزمایشات، وضعیت سلامتی‌اش بررسی شود. بنابراین همین حالا لازم است کمیته علمی کرونا و هر فرد و نهادی که در این زمینه مسئولیت دارند، به فکر ایجاد کلینیک‌های post covid برای پایش و درمان عوارض بلندمدت کرونا باشند.

انتهای پیام/