الهه جعفرزاده: بحران آلودگی هوا در تهران سالهاست بهعنوان یکی از جدیترین تهدیدها برای سلامت انسانها مطرح میشود؛ اما کمتر به پیامدهای آن بر حیاتوحش شهری توجه شده است. پرندگان، بهعنوان شاخصهای مهم تنوع زیستی و سلامت اکوسیستم، در برابر این بحران آسیبپذیری ویژهای دارند.
محمدعلی یکتانیک، کارشناس محیطزیست و تیمارگر حیاتوحش، در گفتوگو با recive از تأثیرات گسترده آلودگی هوا بر جمعیت و رفتار پرندگان شهری سخن گفته و هشدار میدهد که ادامه این روند میتواند به کاهش جدی تنوع زیستی در پایتخت منجر شود.
او با اشاره به تاریخچه مطالعات مهاجرت پرندگان از دوران باستان تا امروز میگوید: «از دو هزار سال پیش دانشمندانی چون ارسطو و هومر درباره مهاجرت پرندگان تحقیق کردهاند، اما هنوز دقیق نمیدانیم این موجودات چگونه مسیرهای خود را پیدا میکنند. پرندگان در حین مهاجرت عمدتاً در ارتفاع خیلی بالا پرواز میکنند؛ که در آن محدوده نه شمال و جنوب مشخص است و نه عوارضی روی زمین مشاهده میشود. اگرچه مهاجرت پرندگان در شب اتفاق میافتد، برخی معتقدند این موجودات به واسطه عوامل طبیعی مانند نور ستارگان، جریانهای مغناطیسی زمین یا یک شعور ژنتیکی مسیریابی میکنند. با این حال، آلودگی هوا توان پرواز و جهتیابی آنها را مختل میکند.»
نطفهی پرواز زیر فشار سموم آلاینده
او ادامه میدهد: «پرندگان نسبت به انسانها ریههای حساستری دارند و به گازهایی مانند ازن و ترکیبات نیتروژن بسیار حساساند. این مسئله موجب کاهش میزان اکسیژن دریافتی و درنهایت افت کیفیت تنفس آنها میشود و از توان پروازشان میکاهد. از همین رو، میتوان گفت آلودگی نهتنها دید پرندگان را مختل میکند بلکه با تغییر الگوی بارش، زیستگاه و منابع غذایی آنها -یعنی حشرات و گیاهان- را نیز تحت تأثیر قرار میدهد.»
به گفته این کارشناس محیطزیست، «آلودگی هوا پدیدهای پیچیده است و پیامدهای گستردهای بر حیاتوحش دارد. بررسیها نشان میدهد که ورود سموم ناشی از آلودگی، بهویژه فلزات سنگینی مانند سرب، به بدن پرندگان میتواند پوسته تخم آنها را در فصل زادآوری (بهار) نازک و شکننده کند. این ضعف پوسته، هنگام خوابیدن پرندگان بر روی تخمها برای گرمکردنشان، موجب ترکخوردگی و شکستگی میشود و در نهایت کاهش توان تولیدمثل و کاهش جمعیت آنها را بهدنبال دارد.»
کاهش محسوس جمعیت گنجشکها و فزونی کلاغها
یکی از نکات مهمی که یکتانیک بر آن تأکید دارد، کاهش چشمگیر جمعیت پرندگان کوچک در تهران است: «خوشبختانه هنوز جمعیتهای قابلقبولی از کبوتر یا قمری خانگی وجود دارد، ولی به چشم میبینیم که تعداد گنجشکها در شهرها خیلی کمتر شده است و دیگر اثری از پروازهای گروهی یا دانهگردیهای دستهجمعی روی زمین، که در گذشته میدیدیم، وجود ندارد.
در مقابل، با انعطافپذیری گونههایی مانند کلاغ ابلغ مواجهیم که بهعنوان گونه مهاجم توانستهاند در محیطهای تخریبشده شهری رشد کنند. در طبیعت اثری از کلاغ ابلغ نمیبینیم جز اینکه آن طبیعت تخریب شده باشد.»
این کارشناس، کلاغ ابلغ را «شاخص تخریب طبیعت» میداند و معتقد است حضور گسترده آنها نشانهای از بحران زیستمحیطی است و نمیتوان این گونه را جزو اکوسیستم به حساب آورد. در حالی که قمریها و گنجشکها گونههای وحشی محسوب میشوند و کاهش جمعیتشان زنگ خطری جدی برای سلامت اکوسیستم شهری است.
تنوع زیستی؛ شاخص کیفیت زندگی
این کارشناس محیطزیست، «تنوع زیستی» را معیاری برای سنجش کیفیت زندگی انسانها معرفی میکند: «وقتی جمعیت حیاتوحش، شامل انواع گونههای جانوری، وجود دارد، یعنی آب هست و جریان رودخانه برقرار است، باغ و زمین کشاورزی تغذیه میشوند و در نهایت غذایی که در سفره ما میآید هم سالم است. در این شرایط، حتی هوایی که تنفس میکنیم هم سالم است.»
او تجربه شخصی خود را از تأثیر آلودگی بر کیفیت زندگی مثال میزند: «در روزهای بهشدت آلوده تهران ناگهان متوجه شدم که بعضاً در دیدن و خواندن نوشتههای روی بستهبندی محصولات دچار مشکل میشوم. کمی بعدتر و با بهبود نسبی وضعیت هوا، دید من هم بهتر شد. خیلی اتفاقی در جایی خواندم که آلودگی هوا حتی میتواند تأثیر مقطعی روی کاهش بینایی داشته باشد.»
به باور یکتانیک، چنین اثراتی میتواند بر جانوران نیز وارد شود و کاهش تنوع زیستی پرندگان نشانهای از بحران گستردهتر در سلامت محیطزیست و انسانهاست.
مهاجرت در سایه آلودگی/ تهران، گذرگاه گمشده پروازها در مهِ آلودگی
یکی از هشدارهای جدی یکتانیک مربوط به مسیرهای مهاجرتی پرندگان است: «تهران یکی از کریدورهای اصلی مهاجرت پرندگان است، اما آلودگی شدید باعث شده بسیاری از گونهها دیگر از روی تهران عبور نکنند.»
او میگوید: «در حالت معمول، بیش از دویست گونه پرنده در مسیر مهاجرت از تهران رد میشوند، اما اکنون بسیاری از آنها مسیرهای جایگزین را انتخاب کردهاند. این وضعیت در تضاد با شهرهایی است که آلودگی کمتری دارند. در آنجا مشکل اصلی برخورد پرندگان با شیشههای برجهاست که به دلیل نورهای شبانه رخ میدهد.»
یکتانیک به تجربه نیویورک اشاره میکند که در مواجهه با این اتفاق، گروههای مردمی اجساد پرندگان را -در اثر برخورد با شیشهها- جمعآوری میکنند و راهکارهایی مانند استفاده از شیشههای مات یا برچسبهای مخصوص برای کاهش تلفات به کار گرفته میشود.
راهکارهای مدیریت شهری و نقش شهروندان
یکتانیک در راستای حفاظت از پرندگان و تداوم حیات آنها، بر ضرورت حفظ پیوستگی مناطق سبز شهری تأکید میکند: «پرندگان در حین مهاجرت نیاز دارند در نقاطی توقف کنند، استراحت و تغذیه داشته باشند. این نقاط میتواند پارکها، دریاچهها یا تالابها باشد.» او این توقفگاهها را «Step stone» یا «Stop over» مینامد و معتقد است بدون آنها مهاجرت پرندگان مختل میشود.
راهکار اصلی اما کاهش آلودگی هواست. یکتانیک در این زمینه میگوید: «استفاده از سوختهای استاندارد و پرهیز از شبهبنزین و مازوت کلید حل بحران است.»
او همچنین به نقش شهروندان اشاره میکند و هشدار میدهد که ریختن نان برای پرندگان اقدامی اشتباه است: «نان غذای کاملی برای پرندگان نیست، صرفاً سیرکننده است و آنها را از جستوجوی غذای مغذی بازمیدارد؛ این امر بهمرور ضعیفشان میکند. حتی ترکیبات نان -بهویژه جوش شیرین- میتواند برایشان مضر باشد. ممکن است برخی با نیت کمکرسانی و از روی دلرحمی این کار را انجام دهند، ولی باید توجه داشت که این قبیل اقدامات باید به نحوی صورت گیرند که نه به طبیعت و موجوداتش آسیبی برسانند و نه به شهر و شهروندانش.»
به باور او، کمک به پرندگان تنها در شرایط سخت مانند خشکسالی یا زمستانهای شدید باید با دانههای باکیفیت و در مکانهایی انجام شود که خطر شکار توسط گربهها یا دیگر شکارگران وجود نداشته باشد.
۴۷۲۳۲
