طبیعی ا ست که ایران هم او را از یاد نَبرد. دکتر اسلامی که بود و چه کرد؟ ابتدا بگویم که چه کرده است زیرا آدمی کار و کردار خویش است. او یک عمر برای فرهنگ و ایران و فرهنگ ایرانی قلم زد و یکی از ایرانی ترین ادیبان و نویسندگان معاصر ایران بود که من شناختم. مقصودم از ایرانی بودن این نیست که او تعصب قومی و نژادی داشت و ایران را برتر از اقوام و کشورهای دیگر می-دانست. او به دیگران و غیر ایرانیان به خصوص به فرهنگ جدید احترام می کرد بلکه هَمِّ خود را مصروف شناخت فرهنگ ایران و توجه دادن ایرانیان به عظمت این فرهنگ و ادب کرد ولی دامنه کار خود را به پژوهش های ادبی در ایران محدود نکرد. آثار مهمی از نویسندگان و شاعران اروپا را ترجمه کرد. آثار شاعران و نویسندگانی چون بودلر، شکسپیر و توماس مان. و ترجمه گل های بدی و ملال پاریس از ترجمه های درخشان اوست. از نمایش نامه اَبر زمانه و اَبر زلف هم چیزی بگویم که آن را با توجه به یک افتضاح بزرگ جاسوسی نوشت و با طنز و طیبت وجهی از نسبت میان اخلاق و سیاست را نشان داد. او مرد سیاست نبود و هرگز در هیچ گروه سیاسی وارد نشد. وقتی جوان بود بعضی از نزدیک ترین دوستانش وابسته به حزب توده یا عضو موثر آن حزب بودند. در آن زمان یعنی در دهه بیست و سی بسیاری از روشنفکران به این حزب رو کرده بودند اما دکتر اسلامی در این حزب و در هیچ حزب و فرقه سیاسی و به طور کلی در کار سیاست وارد نشد و استقلال رای خود را حفظ کرد.
او به اتحاد جماهیر شوروی خوشبین نبود و اثبات درستی نظر خود را در حادثه کودتای 28 مرداد و سال های بعد از آن دید. اتحاد شوروی در ابتدا اطلاعات نادرست و گمراه کننده در مورد کودتا داد و پس از کودتا شاخه نظامی حزب توده را قربانی کرد و طلب شوروی بابت استفاده از راه آهن سرتاسر ایران را که به دولت دکتر مصدق نداده بود، به دولت کودتا داد. در نظر دکتر اسلامی کودتای 28 مرداد نه فقط مصیبتی برای ایران بود بلکه او به نحو سر بسته به کودتاگران هم می گفت که فرجام کارشان شکست است.
گفته شد که دکتر اسلامی سیاسی نبود اما درک واقع بینانه و روشنی از سیاست داشت و بر اهمیت و نفوذ سیاست بخصوص مقام آن در ایران و اثرش در زندگی مردم تاکید می کرد و این درک و دریافت او را در میان روشنفکران ممتاز کرده بود. چنین نویسنده ای چگونه می توانست به سیاست بی اعتنا باشد و در عین حال از سیاست بگوید و بنویسد؟ این را بدانیم که سیاسی نبودن و نظاره کردن به کار سیاست و سیاستمداران بس دشوار است. کسی که هیچ شغل سیاسی ندارد و به هیچ ایدئولوژی و گروه و حزب سیاسی وابسته نیست و می خواهد به کارهای سیاسی نظر کند و آثار و نتایج کارشان را باز شناسد و آن را به مردمان بگوید و مخصوصاً به آنان تذکر دهد که آنها در برابر حکومت چه مسئولیتی دارند باید زبان و بیان خاص داشته باشد و دکتر اسلامی واجد آن بود. اکنون به اجمال بگویم که دکتر اسلامی که بود؟
دکتر اسلامی ادیب و شاعر و نویسنده ای بود که با قلم و نوشته-هایش در جان و روح خوانندگانش نفوذ کرد و شاید خود در جان و روانش چیزی داشت که متعلق به مردم، ایران و ایرانیان بود که می توانست درد ایران را باز گوید و به این جهت آثارش با رغبت و علاقه خوانده می شد و خوانده می شود. او که از کودکی با شعر و ادب فارسی آشنا شده بود، برای ادامه تحصیل به دانشکده ادبیات نرفت و درس حقوق خواند. او در حقوق دکتری گرفت و مهمتر و معنی دارتر اینکه داوطلب شغل دانشگاهی نشد. در بعضی دانشکده ها درس می داد اما تا زمانی که دکتر فضل الله رضا رئیس دانشگاه تهران شد و او را به دانشگاه تهران دعوت کرد شغل رسمی دانشگاهی نداشت. هر چه بود او به کاری که می کرد و راهی که می رفت اعتقاد داشت. نوشتن درباره ایران و فرهنگ ایران و نشان دادن وضع زمان و کارها نیز شغلش نبود بلکه زندگی اش بود. او ادبیات را به عنوان یک تخصص برنگزیده بود بلکه ادب و فرهنگ ایران را با نظر وسیعی که داشت در نسبت با فرهنگ جهان جدید می دید و البته آن را بزرگ می داشت و چنانکه اشاره شد در ادب و فرهنگ ایران و جهان کارهای بزرگ کرد. دکتر اسلامی که در جوانی شعر می گفت از اواسط عمر شاعری را رها کرد زیرا می خواست با زبان نثر از مسائل و اوضاع کشور و آنچه در آن می گذشته بگوید. به این نکته که گفت نمی خواهد شاعر متوسط باشد توجه کنیم. اینکه شاعری دریابد و بپذیرد که شعرش، شعر متوسط است کار کوچکی نیست و انصاف و شجاعت و بلندنظری می-خواهد. او زبان نثر را اختیار کرد اما نثرش به نثر رمان-نویسان شبیه بود و در «گزارش روزها» به شیوه رمان نویسان نوشت. چنانکه اکنون وقتی به آثارش نظر می کنیم متوجه می شویم که حتی زبان پژوهش هایش هم با زبان پژوهندگان ادبی تفاوت دارد یا لااقل چندان به زبان پژوهش رسمی در ادبیات شبیه نیست.
هر نویسنده ای که به حکم نیاز باطنی قلم می زند گمشده ای دارد که آن را می جوید گمشده دکتر اسلامی خرد زمان شناس برای درک جدایی سیاست از فرهنگ و خارج شدن کارها از حالت طبیعی بود چنانکه در جایی گفته است «دنیا در حالت طبیعی به سر نمی برد زندگی با توازن بر سر پا می ماند و افراط گری ها بر هم زننده این توازنند.» او می خواست این را سر راست با مردم در میان بگذارد و از این حیث به روزنامه نگار نزدیک بود.جهان و اوضاع جهان را نیز مانند یک رمان نویس که نسبتها و تناسب ها را در نظر دارد می دید ولی نه روزنامه نگار بود و نه رمان نویس. هر چند که می توانست هم این باشد و هم آن، چنانکه فرهنگ و تاریخ و اوضاع زمان را مانند یک رمان نویس و به زبان روزنامه نویس نشان می داد. نشان دادن با گزارش کردن یکی نیست. کسانی که از عهده این کار با زبان نثر برآیند اندکند و شاید اندکتر کسانی باشند که بتوانند مثل دکتر اسلامی با تعادل و اعتدال و ادب و تواضع و مناعت طبع زندگی کنند و در عمر خود همواره حرمت دیگران را نگاه دارند و کسی را نرنجانند و تعارف و خوشامدگویی بیش از اندازه با هیچ کس نکنند و از ریا و مداهنه همواره دور بمانند.
به زندگی خوب او و اینکه با خردمندی و صداقت و مناعت زیست اشاره کردم و مناسب می دانم که در ختم سخن بگویم که از بخت-های خوش او داشتن همسری دانشمند و نجیب، خانم دکتر شیرین بیانی، بود. این استاد متواضع در معرفی همسر خود نوشته است شریک زندگی من شخصی انسان دوست و به شدت ایران دوست و نویسنده ای با استعداد فراوان با اشراف به فرهنگ پرمایه این کشور و واقف به زیر و بم های روح و روان مردمان بود و از این رو منعکس کننده وضع جامعه و اندیشه مردمان. آنچه را که آنان می خواهند بگویند و توان گفتنش را آنگونه که باید بگویند ندارند، در کتاب های متعددش بازگو کرده است. از راه دور به ایشان سلام می کنم و یک بار دیگر درگذشت استاد دکتر اسلامی را به ایشان و فرزندان گرامیشان تسلیت می گویم و دوام عمر پربرکتشان را آرزو دارم.
* متن سخنرانی رئیس فرهنگستان علوم ایران در مراسم بزرگداشت دکتر اسلامی ندوشن